Auschwitz – van Joods stadje naar vernietigingskamp

Ten zuidwesten van Krakau (Zuid-Polen) ligt een mooi, uit de middeleeuwen stammend stadje: Oświęcim. Vroeger heette het Auschwitz, en die naam roept bepaald geen positieve associaties op. In tegendeel, sinds de Tweede Wereldoorlog wordt Auschwitz geassocieerd met het beruchte, gelijknamige, vernietigingskamp-complex. Het lag in drie hoofdonderdelen verspreid op een paar kilometer afstand van de stad. Het Auschwitz van vóór de oorlog was niet alleen een monumentaal, van oorsprong middeleeuws stadje, het was ook nog een uitgesproken joodse plaats. Het huidige museum met de naastgelegen synagoge brengt de rijke en toch zo dramatische joodse geschiedenis van de stad in beeld. Het Staatsmuseum Auschwitz-Birkenau (museum en herdenkingsmonument) omvat de gebouwen, barakken en wat er nog meer is overgebleven van het concentratiekampen-complex Auschwitz.

Inhoud

• Oświęcim (Auschwitz) - de stad
• Een joodse stad
• Tweede Wereldoorlog
• Het concentratiekamp – complex Auschwitz
• Het kamp na de oorlog
• Musea en synagoge

Oświęcim (Auschwitz) - de stad

Laura Starink beschrijft in haar boek Duitse wortels Oświęcim, 64 kilometer ten zuidwesten van Krakau (Polen), als een “mooi oud stadje met een kasteel en een weids marktplein, omzoomd door vriendelijke pastelkleurige huizen”. Wie er nooit geweest is en weet dat het stadje ooit Auschwitz heette, leest dat met grote verbazing. Is dat hetzelfde Auschwitz dat bekend/berucht is vanwege het vernietigingskamp? Ja zeker.

Het gebied ging van hand tot hand

In de middeleeuwen lag de plaats in het gebied van de hertog van Silezië. Het wordt voor het eerst in een historische bron uit de 12e eeuw genoemd. In de 15e eeuw komt het in handen van de Poolse koning. Na de Poolse delingen in de 18e eeuw behoorde het tot Oostenrijks gebied waarna de naam Oświęcim wordt verduitst tot Auschwitz. Sinds 1818 maakte het gebied waarin het ligt deel uit van de Duitse Bond. Met de vredesbepalingen die een einde maakten aan de Eerste Wereldoorlog kwam het in 1918 bij Polen. In 1939 werd het geannexeerd door nazi-Duitsland waarna later in de directe nabijheid van de stad Auschwitz het beruchte vernietigingskamp met dezelfde naam werd gebouwd. Na de tweede Wereldoorlog kwam het in 1945 weer bij Polen.

Een joodse stad

Auschwitz was tot 1940 een stad met een joodse meerderheid. De joden zelf noemden de stad Oshpitzin, dat is Jiddisj voor ‘gasten’, omdat ze er zo gastvrij waren ontvangen. In ’40 bedroeg het aantal inwoners ruim 11.000 waarvan 7.600 joden. In de gemeenteraad zaten joden, er waren joodse wethouders en in 1934 kwam er een joodse burgemeester. Er waren meerdere synagogen en een grote joodse begraafplaats. Zo ook joodse ondernemingen, bijvoorbeeld van de families Kornreich, Dattner en Haberfeld. De laatste had een distilleerderij waar onder meer de beroemde Jakob Haberfeld-likeur geproduceerd werd. Het lijkt een voor joden ideale situatie, maar dat was het nu ook weer niet. Er waren in het verleden ook forse problemen geweest tussen het joodse en het rooms-katholieke deel der bevolking. Maar in de 20e eeuw was de periode tot 1939 er een van betrekkelijke rust en voorspoed.

Tweede Wereldoorlog

Dat veranderde met de komst van de Duitsers. Op 1 september 1939 was wat we nu de Tweede Wereldoorlog noemen begonnen met de Duitse inval in Polen. Op 3 september vielen de bezetters Oświęcim binnen en noemden het weer Auschwitz. Eind november werden de synagogen in brand gestoken en de joodse begraafplaats met de grond gelijk gemaakt. In het voorjaar van ’41 werden de joden gedeporteerd naar drie getto’s in de buurt. Vandaar gingen ze naar het vernietigingskamp Auschwitz - Birkenau (een onderdeel van het kampencomplex Auschwitz).

Na de oorlog

Na de oorlog in juni ‘45 keerden 77 joodse overlevenden terug naar Oświęcim. Bijna allen emigreerden vervolgens, nu vanwege Pools anti-semitisme. Een aantal vertrok naar de VS. Een van hen was Zvi Kornreich, telg uit een ondernemersfamilie, vergelijkbaar met de Haberfelds. Zijn huis in Oświęcim, naast de Chevra Lomdei Mishnayot Synagoge, schonk hij aan het Auswitsch Jewish Center dat er het joods Museum vestigde. De laatste overlevende stierf in 2000; hij ligt begraven op de joodse begraafplaats die na de oorlog werd hersteld (maar zo’n 70 jaar na ’45 wel omgeven is met een stevig hek met een slot erop …).

Het concentratiekamp – complex Auschwitz

Toen Laura Starink er op bezoek was logeerde ze in hotel Olecki tegenover het Stammlager, plus minus drie kilometer van de stad gelegen. Het hotel was vroeger een onderdeel van de betonfabriek waar in de nazi-tijd de kamppalen werden gemaakt die speciaal door de bouwafdeling van de SS waren ontworpen. Naast de fabriek was het SS-hoofdkwartier gevestigd.

Stammlager Auschwitz I

Het basiskamp/hoofdkamp van het complex ofwel het Stammlager was voorheen een Poolse militaire kazerne. In mei 1940 was het als straf- en concentratiekamp beschikbaar; spoedig arriveerden de eerste gevangenen. Boven de poort van het kamp is een leus aangebracht: Arbeit macht frei. Naast de eerste bunker in het kamp die als gaskamer dienst deed staat de villa waar kampcommandant Rudolf Höss woonde. Naast de bunker staat ook de galg waaraan Höss in ’47 is opgehangen. De capaciteit van het kamp was beperkt. Te beperkt, naar de zin van de nazi’s, om het hoofddoel, uitroeiing van zoveel mogelijk niet-gewenste mensen, met name joden, efficiënt te kunnen realiseren. Dus werd een tweede kamp gebouwd: Auschwitz-Birkenau.

Auschwitz II (Auschwitz-Birkenau)

Het tweede kamp van het complex, plus minus 3 kilometer verderop gelegen, werd in 1942 officieel geopend. Op die plek lag het dorpje Brzezinka, dat de Duitse naam Birkenau kreeg. Ten bate van de bouw van het kamp was het dorpje afgebroken (na de oorlog is het naast het kamp herbouwd). Het is vooral in Auschwitz-Birkenau geweest waar datgene gebeurde waarmee Auschwitz geassocieerd wordt: uitroeiing in grote aantallen van met name joden, door middel van vergassing. Daartoe waren in twee speciaal tot bunkers verbouwde boerderijen, gaskamers ingericht. Ook kwamen er crematoria om de dode lichamen te verbranden en zodoende snel en efficiënt ‘op te ruimen’.

Auswitz III (Auschwitz – Monowitz)

Auschwitz III was het laatste van de drie grote kampen van Auschwitz. Het was een werkkamp; onder meer het Duitse chemische megabedrijf IG Farben had er een omvangrijke vestiging. Eerst liepen de gevangenen die er werkten er heen vanuit het Stammlager. Toen op die manier niet te allen tijde voldoende dwangarbeiders konden worden ingezet, werden er op het terrein van Auschwitz III ook barakken gebouwd waar gevangenen werden ondergebracht. Zo was het behalve een werkkamp ook een concentratiekamp geworden. Het was geen op vernietiging ingericht kamp, maar toch waren de omstandigheden ook daar zo slecht dat er 20.000 – 25.000 dwangarbeiders om het leven kwamen. (Totaal kwamen in het Auschwitz-complex meer dan een miljoen mensen om het leven).

Het kamp na de oorlog

Op 27 januari 1945 werd Auschwitz door het Russisch Rode Leger bevrijd. De Russen troffen in de kampen nog 6000 uitgemergelde, voornamelijk joodse gevangenen aan. Wie kon reizen vertrok, de rest werd verzorgd in een deel van het Stammlager dat als ziekenhuis was ingericht. Daar stierven velen alsnog door ziekte en uitputting. De oud-gevangenen die toen nog over waren werden later overgebracht naar de voormalige SS-gebouwen. Het kamp werd toen door de Russen gebruikt om Duitse krijgsgevangenen te interneren, de mannen in het Stammlager en de vrouwen in Auschwitz-Birkenau. Er is niet veel bekend over hoe het er toeging toen de Russen er de baas waren, want toen deze weer vertrokken namen ze alle documentatie mee naar Moskou.

De Russen in Auschwitz

Er zijn wel drie dagboeken van Duitse krijgsgevangenen bewaard gebleven. Eén was van Ernst Dittmar; Laura Starink citeert (p. 274): “4 juli. De hele dag hard werken op de fabriek. Machines ontmanteld tot 7 uur. Terug in het kamp om 8 uur. 6 juli. Zwaar werk op de IGFarben-fabriek in Auschwitz. Lange uren: 9.00 tot 21.30 uur. Honger en uitputting. Eindelijk vrije tijd in de avond. Er is niets te eten. Geen pauze tussen de middag. Het is de eerste keer dat we zo hebben moeten werken.” Dittmar stierf op 17 juli ’45 in het Stammlager. Volgens het Rode Kruis kwamen in de vier maanden dat de Russen het kamp in handen hadden rond de 1000 mensen om door honger, ziekte en mishandeling.

De Russen confisqueerden niet alleen alles wat IG Farben in het kamp had achtergelaten, ze eigenden zich ook, tegen gemaakte afspraken in, Pools bezit toe. Bovendien interneerden ze niet alleen Duitsers die in Silezië woonden, maar ook Poolse burgers – het onderscheid tussen de twee bevolkingsgroepen in die regio was niet altijd even duidelijk. Na protesten van Poolse kant werden toen een paar duizend Sileziërs vrijgelaten. De Duitsers, zeker de mannen, werden afgevoerd naar kampen in de mijngebieden van Donetsk (Oekraïne) en in Kazachstan. Op 1 september 1945 werd het kamp overgedragen aan Polen.

Na de Russische periode

Ook na september ’45 bleef Auschwitz nog als kamp bestaan, tot voorjaar ’46. Het museum ging in 1947 open. Toen de Russen verdwenen waren, vergrepen Poolse burgers zich aan wat toen hun eigen staatsbezit was. Buurtbewoners stalen hout en andere materialen uit de kampen. Nog tot in februari ’47 waren er op het kampterrein illegale activiteiten van Poolse inwoners. Er werd zelfs naar goud gegraven in de ashopen van de crematoria, zo valt te lezen in Starinks boek (p. 276).

Musea en synagoge

Het huidige 'Staatsmuseum Auschwitz-Birkenau' zoals het officieel heet - het is een museum en herdenkingsmonument -, omvat barakken van Auschwitz I en Auschwitz II-Birkenau en wat er meer is overgebleven van het concentratiekamp-complex. Daarnaast is er dus in de stad Auschwitz, in de voormalige woning van Zvi Kornreich, naast de synagoge, een herinneringscentrum: het joods Museum. Daar is het grootste deel van het tentoongestelde gewijd aan het joodse leven in de stad vóór de Tweede Wereldoorlog en tevens een deel aan de joodse geschiedenis gedurende en na de oorlog. Er zijn diverse documenten, voorwerpen en foto’s te zien; inclusief voorwerpen die gevonden zijn op de plek waar eens de zogenaamde Grote Synagoge stond aan de oever van de Sola, een zijrivier van de Weichsel. De Grote Synagoge werd op 29 november 1939 verwoest door de nazi’s.

Chevra Lomdei Mishnayot synagoge]

De synagoge naast het museum is dus de enig overgebleven synagoge in de stad Auschwitz. De Hebreeuwse naam luidt vertaald: de Associatie voor de studie van Mishnach (Mishnach is de mondelinge wet en in die zin een toelichting op de Thora, de op schrift gestelde wet). De associatie was gesticht in 1893. De constructie van het gebouw begon in 1913. In de oorlog werd het interieur compleet vernield en er kwam een Duits munitiedepot.

Na de oorlog werd het gebouw weer door joden voor erediensten gebruikt. In 1977 werd het door de Poolse communistische regering genationaliseerd. Van ’92-’97 was het in gebruik als tapijtenwinkel. In 1998 kwam het weer in bezit van de joodse gemeenschap - in het Hebreeuws: de kehillah, om precies te zijn die van Bielsko-Biała. Die schonk het gebouw vervolgens aan het Auschwitz Jewish Center.

Lees verder

• De Emslandkampen tijdens het naziregime
• Concentratiekampen in Nederland 1940-1945
• De aanslag op Hitler, 20 juli 1944