Glas: eeuwen geleden ontstaan, toch weinig bewaard gebleven

Glas is al eeuwenlang een belangrijk materiaal voor het maken van talrijke producten. De oudste glazen voorwerpen die ooit gevonden zijn dateren van ongeveer 2500 voor Christus. Duizend jaar later werden de eerste glazen vazen gemaakt. De oudst bekende ovens voor het fabriceren van gietvormen uit glas stammen uit de tijd van farao Achnaton uit de veertiende eeuw voor Christus. Maar van het glas uit die eeuwen en ook latere tijden is erg weinig overgebleven. In de meeste gevallen is het door opgravingen gevonden glaswerk ook beschadigd of niet compleet en is reconstructie van de overblijfselen niet mogelijk.

Eeuwenoude stof met belangrijk onderdeel soda

De naam glas is afgeleid van de naam die de Romeinen aan het materiaal gaven namelijk glesum, wat doorzichtig of glanzend betekent. Gaaf glas uit de oudheid komt weinig voor omdat glas een breekbaar materiaal is en de vondsten van glas uit de oudheid meestal lang in de grond hebben gezeten. Glas bestond in de oudheid uit versmelting van kalk, kwartszand en soda. Soda werd gewonnen uit verbrand zeewier. Het versmelten van die grondstoffen gebeurde in kommetjes van aardewerk onder een temperatuur van elfhonderd graden Celsius. Maar als glas lang in aanraking is geweest met een vochtige bodem kan het element soda aan het glas worden onttrokken. Het glasoppervlak gaat dan schilferen en wordt steeds dunner en dus breekbaarder. Voor zover het glas onder de grond nog de oorspronkelijke vorm heeft kan het daarom toch moeilijk worden uitgegraven.

Gebruik van glas in oudheid

Vanaf de vierde eeuw voor Christus komt glas voor in de vorm van glazuur op sierraden en tegels. Van het midden van de tweede eeuw voor Christus en latere eeuwen is glazen vaatwerk bekend zoals bekers, borden, kannen, karaffen, kommen en schalen. Ook werd glas gebruikt voor huishoudelijke voorwerpen zoals flessen en voorraadpotten en als verpakkingsmateriaal voor cosmetica zoals balsemflesjes en parfumflesjes. Tevens werden spelmaterialen van glas gemaakt met als voorbeelden spelschijfjes en dobbelstenen.

Glas slijpen ook al eeuwenoud

Eveneens ongeveer in die tijd werden door Egyptemaren figuurlijke scenes in glas geslepen. Die techniek brachten ze over naar het Rijnland waar vooral in de derde en vierde eeuw na Christus glas werd ingeslepen. Ook werden in de vierde eeuw donkerblauwe noppen op het glas aangebracht.

Weinig oud glaswerk overgebleven

Het glas uit de oudheid heeft meestal een blauwgroene of groenige kleur maar is vaak verweerd omdat het lang in de grond aan chemische processen is blootgesteld. Daarnaast bestond ook kleurloos glas doordat er bruinsteen aan werd toegevoegd of door zuiver zand te gebruiken zonder ijzerverbindingen wat de veroorzaker van de groenige tint was. De reden waarom zeer oud glas soms bewaard is gebleven is omdat het als een soort vuilnis in de boden terecht is gekomen. Zo verdween het destijds regelmatig, helaas wel in stukken, in afvalkuilen. Wat nog wel eens gaaf is aangetroffen is glaswerk bij opgravingen uit graven. Ooit werd het bewust in de grond gestopt in het graf van een overledenen. Die zogenaamde grafgiften waren uiteraard niet gebroken ook al kunnen breuken zijn ontstaan door de druk van de grond.

Opgraven van glaswerk

Het opgraven van oud glaswerk moet zeer omzichtig gebeuren. Voordat het uit het zand wordt opgetild moet het eerst goed gedocumenteerd worden omdat niet zeker is dat het glas ongeschonden kan worden opgegraven. Het kan namelijk zijn dat de vorm alleen bijeen wordt gehouden door de grond er omheen. Bij het opgraven is het dan niet te voorspellen of het voorwerp het zal overleven.

Behandeling

Eenmaal opgegraven moet het glas voorzichtig worden schoongemaakt. Tijdens de periode van opgraven, vervoer en schoonmaken mag het glas niet te maken krijgen met grote schommelingen van de temperatuur of vochtigheid van de lucht. Soms wordt het glas ter bescherming voorzien van een dun laagje hars of een anorganisch materiaal.

Datering

Opgegraven glas kan vaak gedateerd worden aan de hand van in de nabijheid gevonden voorwerpen zoals bijvoorbeeld aardewerk of munten. Bij aardewerk is de datering af te leiden van de modellen en bij munten is meestal een jaartal ingeslagen.

Vindplek

Het is niet altijd duidelijk waar glazen voorwerpen gevonden zijn omdat de vinder die plek verzwijgt om andere zoekers uit de buurt te houden. Maar gelukkig wordt er ook veel glas op archeologische wijze gevonden waarbij de vindplaats wel bekend is wat voor de geschiedschrijving van belang is.

Vensterglas voor eerst bij Romeinen

Terwijl glas al diverse toepassingen had werd vensterglas pas gemaakt vanaf de helft van de eerste eeuw na Christus. Het waren de Romeinen die als eerste glas als vensterglas gebruikten. Het werd daarvoor gesmolten en op een platte steen gegoten. Daarna werd het bestrooid met fijn zand. Het was wel doorschijnend maar niet doorzichtig. In Rome werden aanvankelijk alleen verwarmde ruimtes van de badgebouwen van glazen ruitjes voorzien. Later werd op grotere schaal glas in vensters toegepast om de kou te weren.