De historie en ontwikkeling van Drachten

Vroeger stonden er veel molens in de Friese plaats Drachten. Dit waren verschillende soorten molens en deze stonden langs de Drachtstervaart. Van zowel de molens als de oude Drachtstervaart is helaas niets meer te zien. Toch is aan de hand van een aantal straatnamen, zoals het Moleneind en de Oliemolenstraat, nog enigszins te herleiden dat er molens zijn geweest. Naast molenaars waren er diverse ondernemingen die zich met oude ambachten bezighielden, zoals touwslagers en leerlooiers. Drachten heeft zelfs een aantal tabaksfabrieken gehad. In 1950 kwam Philips met een vestiging naar Drachten. Vanaf dat moment groeide Drachten.

Inhoud

• Ontstaan Drachten
• Drachtstervaart
• Bedrijvigheid
• Bedrijvigheid in 1900
• Aantrekken werkgelegenheid
• Molens
• Korenmolen
• Olieslagerij de Nijverheid
• Overige informatie over de Drachtster molens
• Tabaksfabrieken
• Vervoersmiddelen
• Stoomtram
• Trein
• N.T.M. en FRAM
• Bus
• Enkele bedrijven die anno 2020 nog steeds bestaan
• Philips
• Werkgelegenheid
• Speciale woningen
• Dunlop Conveyor Belting
• Aantal inwoners door de jaren heen
• De groei
• Straatnamen
• Beter Wonen
• Religie
• Kerken
• Kloosters
• Karmelklooster
• Minderbroedersklooster
• Scholen
• Overige informatie
• Andere ontwikkelingen
• Kiryat Ono plein, cultuur, verzorging en meer
• Kiryat Ono plein
• VVV-kantoor
• Gemeentehuis
• Politiebureau
• Verzorgingstehuizen
• Ziekenhuis
• Schouwburg de Lawei

Ontstaan Drachten

Het ontstaan van de plaats Drachten gaat heel ver terug. Er zijn tekenen dat er tussen 1300 en 1500 al mensen woonden. Het was toen nog een erg kleine negorij. Door het hooggelegen waterpeil - er was in de omgeving veel hoogveen - zochten de mensen hun heil op een hogere plek. Zo ontstonden later de twee nederzettingen Noorder Drachten en Zuider Drachten. Deze gehuchten vloeiden later samen tot de plaats Dragten ook wel geschreven als Drachten.

Drachtstervaart

Drachten lag in een gebied met veel hoogveen. Van dit veen werd turf gemaakt en dat turf werd door heel Nederland vervoerd. Hiervoor werd in 1641 de Drachtstervaart uitgegraven. Langzamerhand kwam de bedrijvigheid op gang.

Bedrijvigheid

Nadat in 1641 de vaart werd uitgegraven kwamen bedrijven naar de plaats Drachten toe. Veel van deze bedrijven vestigden zich langs de vaart. De bedrijven die zich in Drachten vestigden waren onder meer:

• touwslagers
• zeilmakerijen
• schuitmakerijen
• verschillende soorten molenaars

Bedrijvigheid in 1900

Naast de al bestaande bedrijven kwamen er in 1900 nog meer bedrijven bij in de vorm van:

• leerlooiers
• sigarenmakers
• tabaksfabriek

Aantrekken werkgelegenheid

Door de komst van deze bedrijven trok de werkgelegenheid heel erg langzaam aan. Veel ambachtslieden deden het werk zoveel mogelijk zelf of hadden slechts enkele mensen in dienst. In 1853 kwamen een leerlooierij en schorsmalerij aan het Moleneind. Zij konden wel wat personeel gebruiken. Toen hun werkzaamheden zich uitbreiden - schoenfabricage - was er meer personeel nodig. Pas omstreeks 1900 nam de werkgelegenheid toe.

Molens

Dragten - zoals het vroeger ook wel werd geschreven - beschikte in totaal over 12 molens. Helaas is er anno 2020 geen molen meer in Drachten te vinden. Alleen aan het pand van Dunlop Conveyor Belting (voorheen Dunlop Enerka) is nog te zien dat daar een molen is geweest. De allerlaatste molen verdween in 1940. De aanwezige molens bestonden uit:

• korenmolen
• volmolen
• pelmolen
• oliemolen
• houtzaagmolen
• mosterdmolen

Korenmolen

In 1716 werd aan het Moleneind een korenmolen gebouwd. De eigenaar van deze molen was de familie Durksz. De molen kreeg de bijnaam Het Hert. Naast deze molen had de familie Durksz nog een molen in hun bezit. Dat was de molen die op het terrein van Moleneind Zuidzijde 71 stond. Deze molen werd in 1837 gebouwd en werd in 1940, als allerlaatste molen in Drachten, afgebroken.

Olieslagerij de Nijverheid

Aan het Moleneind stond sinds 1850 een olieslagerij met bijbehorende molen. Het betrof een vrij groot complex. Er waren verschillende pakhuizen, arbeiderswoningen, bakken voor de olie en zelfs een kantoortje. Dit bevond zich allemaal aan beide kanten van de molen. Met behulp van de molen werd er olie geperst uit raap- en lijnzaad. Verder werd diezelfde molen gebruikt als veevoederfabriek. De molen is in handen geweest van verschillende eigenaren. De molen heeft wieken gehad, die in 1891 weer werden verwijderd. Door een brand in mei 1903 werden een pakhuis en de woning van de machinist helemaal verwoest. Het bedrijf was toen in handen van de familie Van der Meij. Het werd uiteindelijk weer opgebouwd en in 1920 besloot de toenmalige eigenaar om drijfriemen te produceren. Aan het pand van Dunlop Conveyor Belting (voorheen Dunlop Enerka) - ontwikkelaar van rubberen transportbanden - is nog te zien dat daar ooit een molen heeft gestaan.

Overige informatie over de Drachtster molens

• Durk Klaver was een molenbouwer
• Klaas Weis had een molen aan het Oosteind
• De molen van Erven Bolleman bevond zich recht tegenover de fabriek van Dunlop Enerka.

Tabaksfabrieken

Er werd op verschillende plekken tabak en sigaretten geproduceerd. Drachten had zelfs een eigen pruimtabak met de naam Drachtster Kei. De slogan die daarbij hoorde was: stevig in de mond. Dit pruimtabak werd geproduceerd door Tabaksfabriek De Bijekoer aan de Zuidkade 24. Het pand werd in 1902 gebouwd. Eigenaar was Jan Bieuwes van der Meulen. Later werd dit erven Fokke vd Meulen. Het pand is een rijksmonument. Naast De Bijekoer waren er nog andere tabaksfabrieken:

• Op de Zuidkade stichten P. en K.P. Duursma in 1855 de tabaksfabriek De gouden Arend.
• Op de Noordkade stond De rookende moor. Dat was de tabaksfabriek van S.S. Osinga.
• In 1902 werd een tabaksfabriek gebouwd aan het Moleneind Zuidzijde. Op die plek stond eerst de korenmolen van Durksz.
• Aan de Houtlaan was sigarendraaierij R. Visser
• In de buurt van de Kerkstraat was tabaksfabriek Honnesteech/jûp

Vervoersmiddelen

Heel vroeger kon je met de stoomtram van en naar Drachten reizen. Later werd de stroomtram vervangen in een trein. Anno 2020 is er alleen nog maar een busverbinding van en naar Drachten.

Stoomtram

In 1884 kon je met de stoomtram van Drachten naar Heerenveen. Dit werd in 1886 uitgebreid. Toen kon je met de stoomtram van Drachten naar Sumar en in 1913 kon je met de stoomtram van Drachten via Sumar en Burgum naar Veenwouden en Dokkum. Daarnaast kon je met de tram van Drachten naar Groningen. Ook was er in de jaren 20 van de vorige eeuw een stoomtramverbinding van Drachten naar Leeuwarden. Deze werd opgericht door de heer Sjoerd Wigles Veltman. Speciaal voor het trampersoneel werden er woningen gebouwd aan de Klokhuislaan. De stoomtram werd door de komst van de bus en de auto steeds minder populair. Uiteindelijk reed de stoomtram in 1948 voor het laatst van Drachten naar Groningen.

Trein

Nadat de stoomtram niet meer tussen Drachten en Groningen reed, zorgde de NS voor een treinverbinding voor het goederenverkeer. Per dag reed er één trein van Groningen - via Roden, Leek en Marum-Oost - naar Drachten. In de jaren 80 kwam er steeds minder klandizie voor dit treintraject. Alleen Philips maakte er nog gebruik van. Uiteindelijk kon het voor de NS niet meer uit en werd het treintraject opgedoekt. In juni 1985 reed het "Philips treintje" voor het laatst. En in september 1987 werden de rails verwijderd.

N.T.M. en FRAM

Voor het ontstaan van WO II kreeg de trammaatschappij de naam N.T.M. (Nederlandse Tramweg Maatschappij) en die naam werd later weer veranderd in de FRAM (Friese Autobus Maatschappij). Dat had er alles mee te maken doordat de tram door de bus werd vervangen. Het voormalige tramstation bevond zich eerst aan de Burgemeester Wuiteweg. Op die plek staat schouwburg de Lawei. Later verhuisde het tramstation naar de Stationsweg. Daar was ook de werkplaats van de N.T.M. Toen de tram door de bus werd verstoten, werd ook het tramstation veranderd in een busstation.

Bus

Op 3 januari 1979 kreeg Drachten een stads-busdienst. Hiervan werd gretig gebruik gemaakt. Naast de stadsbus, reden (en rijden) er ook streekbussen van en naar Drachten. Daardoor waren er meerdere busstations: Stationsweg, busstation in de Noorderbuurt en het centrale busstation aan het van Knobelsdorffplein. Het busstation aan de Stationsweg is sinds 2009 niet meer in gebruik. In 2016 is op het Ureterpvallaat het Transferium gebouwd. Dit werd hierdoor het centrale busstation van Drachten. Het busstation aan het van Knobelsdorffplein is in 2017 geheel op de schop gegaan. In mei 2018 is het nieuwe busstation in gebruik genomen.

Enkele bedrijven die anno 2020 nog steeds bestaan

Tijdens het bestaan van Drachten zijn er steeds meer bedrijven/winkels bijgekomen. Zo kwam in 2016 de Mediamarkt naar Drachten, werd in 2018 Wereldrestaurant Omnia geopend en werd in juli 2018 bekendgemaakt dat er een vestiging van KFC naar Drachten komt. Per 1 juli 2018 mochten de winkels in het centrum één keer per maand op zondag hun deuren openen en supermarkten kregen toestemming om om iedere zondag hun deuren te openen. Maar er zijn ook bedrijven die al heel lang in Drachten zijn gevestigd.

Philips

In 1950 besloot Philips om een fabriek in Drachten te bouwen. In de fabriek werden scheerapparaten gemaakt. Dit zorgde voor veel meer werkgelegenheid. De eerste fabriek kwam aan de Oliemolenstraat. In 1967 werd een opslagmagazijn gebouwd op de hoek Tussendiepen-Noorderhogeweg. Vanuit dit laatste pand werden goederen over de hele wereld verspreid. Anno 2020 bestaat de eerste fabriek nog steeds, maar richten ze zich niet meer alleen op het ontwikkelen van scheerapparaten. Ze produceren namelijk in Drachten ook:

• haardrogers
• epileerapparaten
• Wake-Up lampen
• Senseo-apparaten

Werkgelegenheid

Anno 2020 werken er rond de 2000 mensen, waarvan 600 personen zich richten op ontwikkeling. Deze 600 personen hebben 35 verschillende soorten nationaliteiten. Sommige productielijnen zijn naar China verplaatst. Door een op handen zijnde reorganisatie (2020) zal het aantal medewerkers teruglopen.

Speciale woningen

Toen Philips in 1950 naar Drachten kwam, waren er te weinig woningen om al het personeel in te laten wonen. Er werden verspreid over Drachten speciale woningen - ook wel Philips woningen genoemd - gebouwd.

Dunlop Conveyor Belting

Dunlop Conveyor Belting is een bedrijf dat rubberen transportbanden fabriceert. Soms kun je van veraf de rubbergeur ruiken. Dit bedrijf heeft al meerdere naamswijzigingen gehad. Voordat het Dunlop Conveyor Belting werd, heette het bedrijf Fenner Dunlop, maar ook de naam Dunlop Enerka (vanaf 1963) heeft bestaan. Van oorsprong heette het bedrijf N.V. Nederlandse Balata Industrie toen het in 1920 door de heer L.A. van der Meij werd opgericht. Het bedrijf vervaardigde toen rubberen brandslangen.

Aantal inwoners door de jaren heen

Door onder andere komst van Philips groeide het inwoneraantal door de jaren heen. In de jaren 60 van de vorige eeuw groeide Drachten (gemeente Smallingerland) explosief. Het is zelfs de snelstgroeiende gemeente van Nederland geweest.

De groei

• in de periode 1915 -1920: 8.000 inwoners
• In 1940: ongeveer 9.000 mensen
• in 1950 : rond de 10.000 mensen
• in 1980 rond de 40.000 mensen
• In 1994 woonden er
• in 2013: 44.575
• in 2017: 45.186
• in 2019: 45.477

Straatnamen

Uit sommige straatnamen blijkt dat er molens in Drachten hebben gestaan. Dit is het geval bij het Moleneind en de Oliemolenstraat. Andere straatnamen herleiden naar de naam van een bepaald persoon. Een aantal voorbeelden zijn:

• Bruins Slotstraat: is vernoemd naar een voormalige burgemeester Bruins Slot, was een elitebuurt
• Tine Talmanstraat: deze straat is vernoemd naar Tine Talman. zij zorgde ervoor dat er een wijkgebouw van het Groene Kruis (wijkverpleging) in Drachten kwam.
• Pier Panderstraat: deze straat is vernoemd naar Pier Pander. Hij was een kunstenaar.
• J.G. van Blomstraat: deze straat is vernoemd naar notaris J.G. van Blom
• Theo van Doesburg: deze straat is vernoemd naar de Haagse kunstenaar Theo van Doesburg
• Gerben Sondermanstraat: hij gaf vliegles aan wijlen Prins Bernhard
• Manger Catsperk: deze straat is vernoemd naar grietman (soort burgemeester) Martinus Manger Cats
• Burgemeester Wuiteweg: deze naam is vernoemd naar burgemeester Wuite

Ook de onderstaande straatnamen komen voor:

• Kerkstraat: deze straat bestond uit arbeidershuisjes en werd door het volk de Hounesteech genoemd. De straat loopt van de Zuiderbuurt naar de Zuidkade.
• Oude Weg: deze weg heette eerst Lijkweg en was de verbinding tussen het zuiden en noorden van Drachten.
• Torenstraat: deze straat heette vroeger de Eerste Parallelstraat. Aan het einde staat de Nederlandse Hervormde kerk. Van veraf is de toren van deze kerk te zien. Vandaar dus de benaming Torenstraat.
• Stationsweg: deze naam doet zijn naam geen eer meer aan. Niets herinnert er meer aan dat er vroeger een station was.

Beter Wonen

De buurt Beter Wonen bestond uit allemaal arbeidershuisjes. Er waren een stuk of 65, speciaal gebouwd voor de politiek bewuste arbeiders. De huizen stond rond een soort plantsoen en in het midden van dat plantsoen was een waterpomp. Deze waterpomp is later vervangen in een zuil. De mensen die er woonden vormden een hechte gemeenschap. Er wonen nog steeds (2020) mensen in Beter Wonen. De straat ligt tussen de Noordkade en de Houtlaan. Beter Wonen is opgenomen als rijksmonument.

Religie

Er wonen in Drachten mensen met verschillende kerkelijke achtergronden, maar er wonen ook mensen die absoluut niet in een god geloven. Vroeger woonden er zelfs nonnen en monniken in Drachten. Drachten heeft zich tijdenlang verzet tegen de zondagsopenstelling van winkels, maar vanaf 1 juli 2018 is er besloten dat winkels ook op zondag open mogen.

Kerken

Er zijn diverse kerken verspreid over Drachten. Deze kerken bestaan uit: hervormde, evangelische, protestantse, christelijke, doopsgezinde en katholieke kerken.

Kloosters

Drachten was in het bezit van een tweetal kloosters: Karmelklooster voor vrouwen en het Minderbroedersklooster (Franciscaner klooster) voor mannen.

Karmelklooster

Dit klooster (vrouwenklooster) was het klooster der Ongeschoeide Carmelitessen en werd in 1936 gebouwd. Later werd het klooster in etappes uitgebreid. Het klooster bestaat nog steeds, maar er wonen geen nonnen meer in. Het klooster wordt voor diverse doeleinden gebruikt. Het is mogelijk om er te trouwen. Er is een mooie kloostertuin aanwezig.

Minderbroedersklooster

Dit klooster werd in 1937 in gebruik genomen door de monniken. In 1970 werd het klooster gesloten. Vanaf dat moment werd het pand in gebruik genomen als gemeentehuis. Vanaf 1994 zit Museum Dr8888 in het pand. Het is nog goed te zien dat het vroeger een klooster was, want de kloostergang en kapel zijn nog zichtbaar. De oude kloostertuin in tegenwoordig een openbaar park.

Scholen

In 1900 werd de leerplicht ingesteld. Kinderen moesten verplicht naar school. Drachten beschikte over diverse scholen, waarvan sommige nog steeds bestaan.

• Op de Burgemeester Wuiteweg bevond zich de Ambachtsschool. Deze werd in 1909 opgericht. Later werd dit de L.B.O. de Compangnons. (Lager Beroeps Onderwijs). In 2017 werd dit pand gesloopt.
• Aan de H.B.S.-straat stond de Rijks Hoogere Burger School, vandaar dat deze straat ook de naam H.B.S.- straat kreeg. Later werd het Drachtster Lyceum in het pand gevestigd. Die school bestaat anno 2020 nog steeds.
• De M.U.L.O. (meer uitgebreid lager onderwijs) werd in 1871 opgericht en stond in de Zuiderbuurt. Deze school fuseerde uiteindelijk met School I (in 1911) en School II (in 1915). Er werd toen een geheel nieuw pand gebouwd aan de Berglaan. Deze samenwerking heeft niet zo lang geduurd. In 1921 werden de scholen weer gesplitste en vanaf 1922 was er weer sprake van de U.L.O. Later werd de naam van de Berglaan op dat punt veranderd in het Raadhuisplein. Anno 2020 bevindt zich daar het busstation. De U.L.O.-school werd te klein voor het aantal leerlingen. In 1968 kwam er een nieuwbouwpand aan de Splitting. Later werd de naam van de school veranderd in Mavo (1970). De voorloper van de M.U.L.O. was trouwens de Franse school. Die school bestond van 1839 tot 1857.
• De Mavo (openbare school) zoals de school later op de Splitting heette, werd in 2006 gesloopt.

Overige informatie

Er staat een standbeeld van een straatmuzikant in Drachten, maar wie was dat eigenlijk? En hoe heet het pleintje met het beeld met die twee kwebbelende vrouwtjes? Dat zijn een paar dingen die opvallen, maar er is nog meer.

• Peye: Peye Rasp zijn echte naam was Freark de Jong. Hij woonde in een woonwagen en was straatmuzikant. Er is een standbeeld van hem gemaakt door de heer Wilstra. Anno 2020 staat een replica van dit standbeeld aan het einde van de Drachtservaart bij het Carillion.
• Frans pleintje: dit pleintje is er nog steeds en bevindt zich anno 2020 voor de winkel van Boekenvoordeel. Op het bankje rondom de boom is een beeld van twee kwebbelende vrouwtjes.
• Van Haersma-Staete: dit pand werd in 1843 gebouwd voor Martinus Manger Cats. In 1893 werd het de kazerne voor de Marechaussee, later kwam het Belastingkantoor in het pand. In de tuin van Van Haersma-Staete wordt ieder jaar op 4 mei stilgestaan bij de Drachtsters die tijdens WOII zijn overleden.
• Huize Vreewijk: dit gebouw werd in 1855 gebouwd en was het buitenverblijf van de familie Dorhout. Het had ook de benaming Het Slot. Het pand werd in 1929 verkocht aan de familie Atema. Het werd toen een herberg met overnachtingsmogelijkheden. Het kreeg de naam Hotel Vreewijk.

Andere ontwikkelingen

Drachten heeft in de loop der tijd behoorlijk wat ontwikkelingen meegemaakt:

• Op het Marktterrein werd vroeger één keer per jaar vee verhandelt. Later kwam hier de wekelijkse markt.
• Aan het einde van de jaren 70 van de vorige eeuw werd een veevoederfabriek in Drachten gebouwd. Dat was de Coöperatieve Aankoop Centrale-Friesland.
• In 1939 kreeg Drachten een drafbaan. Op deze drafbaan werden niet alleen maar paardenraces gehouden. 's Winters werd het omgedoopt tot schaatsbaan.

Kiryat Ono plein, cultuur, verzorging en meer

Een aantal instellingen zoals het ziekenhuis zijn in de loop der tijd verhuisd. Dit is ook het geval met het politiebureau. Vanaf 1956 konden ouderen terecht in een van de verzorgingstehuizen. Veel van deze instellingen bestaan (anno 2020) nog steeds. Daarnaast heeft Drachten een plein met een wel hele buitenlandse naam.

Kiryat Ono plein

Dit plein ligt achter de Lawei, maar heeft vroeger een andere naam gehad. Tot 1967 heette het plein Van Harinxmaplein. Drachten en de Israëlische stad Kiryat Ono zijn al heel lang zustersteden. In Kiryat Ono is een plein vernoemd naar Drachten, het Drachtenplein. Drachten heeft op haar beurt een plein vernoemd naar Kiryat Ono, het Kiryat Onoplein.

VVV-kantoor

Naast de molen van Durksz op het Moleneind Zuidzijde 71 stond een boerderij. Rond de beginjaren 60 van de vorige eeuw deed de boerderij dienst als VVV-kantoor. Dit pand bestaat anno 2020 nog steeds, maar het VVV-kantoor zit er sinds1986 niet meer in het pand. Dat zit aan het Museumplein.

Gemeentehuis

Het gemeentehuis heeft op meerdere plekken gezeten. Rond het begin van 1900 stond het gemeentehuis aan het Moleneind. Dit pand werd gesloopt en in 1950 werd aan het Moleneind een nieuw gemeentehuis gebouwd. Daar heeft het gemeentehuis een tijdlang gezeten, totdat het verhuisde naar de Burgemeester Wuiteweg Gauke Boelensstraat. In het oude pand kwam het museum Het Blekerhûs. Sinds 1994 is dit Grand-Café 't Smelnehûs.

Politiebureau

Drachten beschikt al lang over een politiemacht. Het politiegebouw heeft op verschillend plekken gezeten. Zo zaten de agenten lange tijd aan de van Haersmasingel, in de voormalige paardenstallen achter de van Haersma-Staete. In 1967 verhuisde het bureau naar het Kiryat Ono plein. In 1975 werd het politiebureau uitgebreid en 20 jaar later werd het pand gesloopt. De politie kreeg in 1995 een geheel nieuw pand aan het Moleneind.

Verzorgingstehuizen

Ouderen die niet meer zelfstandig konden wonen, kregen een plek in het Armenhuis op de Zuidkade. In 1956 werd Rispinge geopende. Later kwamen daar Suderhiem, De Warrenhove en het Servotel bij.

Ziekenhuis

Ziekenhuis Nij Smellinghe ontstond al in 1945. Het ziekenhuis heeft even op de Burgemeester Wuiteweg 14 gezeten. In 1952 verhuisde het ziekenhuis naar het Moleneind-Zuidzijde. Het ziekenhuis was gevestigd in de de meubelfabriek van Frisia. In 1971 verhuisde het ziekenhuis naar een geheel nieuw complex aan het Compagnonsplein, waar het anno 2020 nog steeds staat.

Schouwburg de Lawei

In 1960 werd schouwburg de Lawei feestelijk geopend. Zes jaar later werd het gebouw al uitgebreid en in 1984 werden er al weer uitbreidende werkzaamheden verricht. Het aanbod groeide steeds meer en de Lawei barstte uit zijn jasje. In 2015 werd de Lawei na een lange periode van werkzaamheden feestelijk heropend.