De Zijderoute als verspreider van cultuur
De term Zijderoute werd in de negentiende eeuw geïntroduceerd door de Duitse ontdekkingsreiziger en geoloog Ferdinand von Richthofen. Op zijn zeven reizen naar de Oriënt had hij geobserveerd dat er sprake was van een enorm netwerk van handelsroutes en -relaties. Dit netwerk strekte zich uit door grote delen van Azië, van zuidelijk Europa tot het Koreaanse schiereiland- bijna 6.500 kilometer in lengte. Eeuwenlang speelde de Zijderoute een centrale rol bij de verspreiding van culturen, gebruiken en denkwijzen. Daarom kan gezegd worden dat de Zijderoute een belangrijk fundament is van de hedendaagse culturele landschappen van zowel de westerse als de Oriëntaalse werelden.
De geschiedenis van de Zijderoute
Voorgangers van de Zijderoute
Ondanks het feit dat de benaming
Zijderoute een moderne term is, is de daadwerkelijke Zijderoute al veel langer in gebruik. De voorgangers van de 6000-kilometer lange route die tegen de 13e eeuw een centrale rol speelde in het wereldwijde handelssysteem, vinden hun oorsprong in het tweede millennium vóór Christus. In die tijd was er reeds sprake van een netwerk in Centraal-Azië: er vond handel plaats in kostbare materialen als jade, lapis lazuli en zijde. Zowel de inwoners van het metropolitaanse China aan de kusten van de Chinese zee, als de nomadische stammen in de steppes van het binnenland waren betrokken bij deze uitwisseling van goederen. Overigens speelden deze nomaden een grote rol in het systeem. Aangezien talloze stammen de scepter zwaaiden over Centraal-Azië, waren zij van centraal belang in het uitwisselen van informatie en goederen, alsmede het beschermen en begeleiden van handelskaravanen door gevaarlijke gebieden.
De invloed van de Perzische en Hellenistische rijken
De Zijderoute werd door de eeuwen heen langzaam maar zeker verder ontwikkeld, en er ontstond een geregelde goederenstroom. Een belangrijke speler hierbij was de Perzische Koninklijke Weg, die rond 500 v.Chr. door Anatolië en Mesopotamië liep en de uithoeken van het omvangrijke Perzische Rijk met elkaar verbond. Een andere belangrijke ontwikkeling in de totstandkoming van de Zijderoute was de invloed van Alexander de Grote, een van oorsprong Macedonische krijgsheer, als Hellenistische heerser die tussen 336 en 323 v.Chr. een enorm rijk veroverde dat zich van de Balkan tot aan de westelijke voet van de Himalaya uitstrekte. In de Hellenistische periode werd de Griekse en Europese cultuur verspreid door het enorme rijk dat Alexander veroverd had. Dit zorgde voor een uitwisseling van ideeën en denkwijzen die cruciaal waren bij de ontwikkeling van de Zijderoute.
Intensivering van handelscontacten
Toen de contacten tussen staten in Azië en landen rondom de Middellandse Zee zich door de eeuwen heen steeds verder gingen intensiveren, kreeg de Zijderoute derhalve ook een prominentere plaats. De handel langs de route kwam in bloei te staan onder het Romeinse Rijk, en meerdere verschillende volkeren- zoals Europeanen, Arabieren en de Chinese Dynastieën- waren betrokken bij het enorme netwerk, dat zich zo ver uitstrekte als het Koreaanse Schiereiland. In deze tijd werd intercontinentale communicatie de standaard, en het handelssysteem werd gestimuleerd en beschermd door belangrijke staten in het gebied. De Zijderoute vormde regelmatig een essentieel punt in oorlogen en politieke conflicten, aangezien veel rijkdom in het gebied voortvloeide uit de handel tussen de Europese en Aziatische wereld. Een cruciaal onderdeel van de uitwisseling van goederen was zijde, een zeer kostbaar product.
Verschuiving naar zeehandel en een afname van de Zijderoute
In de Middeleeuwen en in de islamitische periode bleef de Zijderoute in gebruik, met echter één ingrijpende verandering: de activiteit op het vasteland begon steeds verder af te nemen, en de handel verplaatste zich nu naar de zee. Verschillende Europese machten, zoals de stadstaten op het Italiaanse schiereiland, vergaarden grote rijkdom door schepen naar Azië te sturen en die aldaar goederen te laten uitwisselen. Ook onder het Mongoolse Rijk, het grootste onopgebroken continentale rijk ooit, stond de Zijderoute in bloei. Toen deze gigantische staat, die vrijwel geheel Centraal-Azië onder controle had gehad, echter ten val kwam in 1368, veroorzaakte dit een grootschalige culturele en politieke fragmentatie onder de volkeren die eerst onderdeel waren geweest van het Mongoolse Rijk. Aangezien de Aziatische machten zeer verdeeld waren, ging hiermee een afname van de invloed van de Zijderoute gepaard.
De culturele rol van de Zijderoute
Een culturele brug
De Zijderoute speelde in de talloze eeuwen dat ze bestond een grote rol bij de vorming van de politieke en economische landschappen van het Euraziatische continent. Goederen en producten werden uitgewisseld, en steden als Antiochië, Bagdad en Samarkand werden rijk door hun geografische ligging. De rol van de Zijderoute was echter niet enkel economisch. De handel die plaatsvond in het enorme netwerk, oefende grote invloed uit op de ontwikkeling van culturen in onder andere China, India, Perzië, Klein-Azië en het Arabisch Schiereiland. De route wordt door velen ook wel bestempeld als een 'culturele brug' tussen gebieden die zonder de aanwezigheid van de Zijderoute wellicht nooit in contact met elkaar zouden zijn gekomen. Ideeën, denkwijzen en religieuze opvattingen werden verspreid als een soort bijproduct van de handel.
Kleding en zijde
Een enigszins voor de hand liggend, maar zeker niet onbelangrijk aspect van deze uitwisseling was kleding. Een centraal product wat vervoerd werd over de Zijderoute, was zijde. Dit werd toentertijd enkel nog geproduceerd door de Aziaten. De Romeinen waren enthousiast over de ontdekking van een nieuwe stof, en begonnen het te gebruiken in hun kleding. Iedereen die het zich kon veroorloven om de torenhoge prijzen te betalen, hulde zich in gewaden van zijde. Dit zorgde voor een grote opschudding binnen de Romeinse samenleving. Zijden kleding werd vanwege haar neiging veel van het menselijk figuur te laten zien als immoreel en schandelijk beschouwd. De Romeinse Senaat trachtte de burgerlijke interesse voor zijde aan banden te leggen, maar deze pogingen hadden geen succes, en zijde bleef vele jaren populair. Later brachten Byzantijnse monniken echter het geheim voor de productie mee naar Europa, waardoor het Byzantijnse Rijk onafhankelijk zijde konden maken. De producten uit China bleven echter superieur, en de Europese machten bleven exotische materialen uit de Oriënt importeren tegen hoge prijzen.
Het Hellenisme
Tussen 336 en 323 v.Chr. veroverde de Macedonische koning Alexander de Grote een enorm gebied in Azië. Het rijk strekte zich uit van Griekenland tot aan de westelijke voet van het Himalayagebergte, en besloeg grote delen van de Zijderoute. Het bloeiende handelsnetwerk werd door Alexander gebruikt als een middel om de cultuur en de gebruiken van voornamelijk Griekenland te verspreiden over Azië. Deze ontwikkeling staat bekend als het Hellenisme. De Zijderoute speelde in de tijd van Alexander de Grote derhalve een grote rol bij het verspreiden van cultuur.
Aziatische technologie
Culturele uitwisseling aan de Zijderoute was voor alle betrokken partijen een positieve ontwikkeling. Voor zowel de Aziaten als de Europeanen was er sprake van wederzijdse voordelen die beide culturen hielpen verder op weg hielpen. Men profiteerde onder andere van Aziatische technologie. Hier horen bijvoorbeeld de 'vier grote uitvindingen' van de Oriënt bij: het produceren van papier, het afdrukken van tekst, het gebruik van buskruit en de uitvinding van het kompas. Deze hebben stuk voor stuk belangrijke rollen ingenomen in de totstandkoming van het Europese culturele landschap. Een vroege vorm van papier werd in 105 in China uitgevonden door een eunuch genaamd Cai Lun, en via de Arabieren en de invloed van de Zijderoute verspreidde de techniek zich naar Europa. Ook de drukpers werd voor het eerst ontwikkeld in de periode van de Chinese Dynastieën; het verspreidde zich naar grote delen van het Euraziatische vasteland, en nam een belangrijke plaats in bij de vooruitgang van de menselijke beschaving. Buskruit, dat toevallig was ontdekt als gevolg van een ongeluk, speelde een militaire rol en begon vanaf de 12e en 13e eeuw steeds meer terrein te winnen van oudere oorlogstechnieken als bogen en katapulten. En zelfs het kompas, dat gretig gebruikt werd door schippers om de zeeën veiliger te kunnen bevaren, is afkomstig uit de gebieden rondom de Zijderoute.
De verspreiding van kunst
Ook kunst werd verspreid via de Zijderoute. In Centraal-Azië, waar onder andere Iraanse, Europese, Indiase en Chinese culturen met elkaar in contact kwamen, was er sprake van een grootschalige uitwisseling van artistieke gebruiken en ideeën tussen de volkeren. Europese kunst oefende invloed uit op Aziatische kunst, en andersom gold hetzelfde. Een voorbeeld hiervan is Grieks-boeddhistische kunst, een combinatie van het Aziatische boeddhisme en de normen en waarden van de Klassieke Griekse wereld die haar bestaan volledig aan de Zijderoute te danken had.
Religies en de Zijderoute
Als laatste fungeerde de Zijderoute tevens als verspreider van religie en spiritualiteit. In het binnenland van Azië zelf droeg het bijvoorbeeld zeer bij aan de opkomst van het boeddhisme, dat via over de Zijderoute reizende monniken haar invloed kon uitbreiden naar grote delen van het continent. Daarnaast vonden er ook religies van buitenaf een plaats in de Oriënt als gevolg van het brede handelsnetwerk. Bepaalde geloven en denkwijzen die hun oorsprong vinden in het klassieke Europa, werden door middel van de Zijderoute in meer of mindere mate overgenomen door de Aziatische populatie. Voorbeelden hiervan zijn onder andere:
- zoroastrianisme (tot circa 1200 n.Chr.), dat na de opkomst van het Arabische Rijk in het Midden-Oosten gedwongen werd zich naar het oosten te verplaatsen en daar grote invloed had tijdens de Tang-Dynastie;
- manicheïsme, een combinatie van meerdere geloven die zeer populair was onder de gewone Chinese burgerij maar verboden werd door de edelen van de Tang-Dynastie;
- nestorianisme (tot circa 1350), een door christelijke monniken reizend over de Zijderoute verspreide variatie op het christendom die vanuit Europa en Syrië terecht kwam in het binnenland van Azië;
- de islam (vanaf de 7e eeuw na Christus), dat door Arabische moslims zowel over land als over zee naar Azië gebracht werd om het geloof te verspreiden.
Huidige invloeden van de Zijderoute
Door de talloze eeuwen dat ze bestaan heeft, heeft de Zijderoute een uitgesproken effect gehad op de economische, politieke, religieuze en culturele landschappen van de Euraziatische beschavingen. Volkeren en staten kwamen door middel van het sterk aanwezige, goed geregelde handelsnetwerk in aanraking met elkaar, wat zorgde voor een verspreiding van ideeën en denkwijzen. Het kan derhalve gesteld worden dat de Zijderoute een cruciale plek inneemt in de geschiedenis – niet alleen van Azië en Europa, maar van de hele wereld. Haar invloeden zijn vandaag de dag nog altijd te zien en te voelen. Ondanks het feit dat de klassieke Zijderoute met karavanen en handelaren niet meer in gebruik is, vindt er nog altijd intercontinentale handel plaats die haar bestaan wellicht te danken heeft aan de Zijderoute. Zelfs vandaag nog neemt het voor velen een belangrijke economisch en culturele rol in. UNESCO heeft grote delen van de Zijderoute op de Werelderfgoedlijst geplaatst, en het toerisme rond deze 5000 kilometer is een belangrijke bron van inkomsten voor het gebied.