Esdorp Aalten (GLD): ontstaansgeschiedenis en monumenten

Aalten is een esdorp en de grootste plaats van de gemeente Aalten in het oosten van Gelderland vlak tegen de Duitse grens. Onder de gemeente Aalten vallen naast Aalten de stad Bredevoort en de dorpen Dinxperlo en de Heurne, de buurtschappen Barlo, Dale, ’t Klooster, Hollenberg, Heurne, Haart, IJzerlo en Lintelo. In de zesde eeuw moet er in Aalten al een nederzetting geweest zijn maar het bewezen schriftelijk bestaan dateert uit de tweede helft van de achtste eeuw.

Een esdorp

Aalten is een esdorp (brinkdorp of enkdorp). Een gebied dat sinds de ijstijd een hoogteverschil heeft dankzij een zandrug. Een zandrug is land dat hoger ligt (es) dan de omgeving en waar aaneengesloten bouw-, heide-, en woeste gronden lagen. Het is land waar in de middeleeuwen rondom deze essen een nederzetting als woonplek werd gebouwd. In het tweede deel van de achtste eeuw ontstond op zo’n plek het agrarisch esdorp Aalten. De Latijnse betekenis van hoogteverschil is Altitudo waar Aalten zijn naam aan te denken heeft. Vanuit de nederzetting trokken de boeren dagelijks de Aaltense es op om daar hun landbouwgronden te bewerken. De natuurlijke hoogteverschillen zijn in Aalten nog goed voelbaar en duidelijk zichtbaar.

Kenmerken van een esdorp

De karakteristiek voor een esdorp is:

• de brink. Aan de rand van een esdorp lag de brink. Een brink is een open dorpsruimte begroeid met gras dat werd gebruikt als een plek waar mensen bijeenkwamen. Bijvoorbeeld een markt of een plek om te vergaderen. Ook werd de brink gebruikt als verzamelplaats waar elke dag de schapen bijeenkwamen om vervolgens door een herder verderop naar de heidevelden gebracht te worden om tegen de avond weer naar de brink terug te gaan.
• de es (een gemeenschappelijke akker). De es is een groot stuk land waar elke boer zijn eigen grond had om gewas te verbouwen. De es ligt hoger dan de nederzetting;
• een beek of rivier. Door Aalten loopt de Boven-Slinge.
• madelanden. Waar vroeger in het dal van de beek de natte weilanden (madelanden) lagen en waar het gras gemaaid (madeland) en gedroogd werd.
• schapendrift. Van de brink naar de es lopen paden waar het vee tussendoor gedreven werd. In Aalten zijn de nog een aantal aanwezige smalle paden (‘gängeskes’) in ere hersteld en een wandeling met een dorpsgids laat vroegere tijden herleven.

Esdorp Aalten

Het glooiende karakter van het esdorp Aalten van weleer, is in de 21ste eeuw nog altijd duidelijk aanwezig in Aalten. Daar waar vroeger de es lag is het hoogteverschil in Aalten zeer kenmerkend door de steile wegen. Namen van wegen als Het Dal, Dalweg, steile Dalweg, Lage veld, ’t Hoge veld, Hogestraat herinneren nog aan vroegere tijden.

Bestuurlijk Aalten in vroegere tijden

Bestuurlijk gezien viel Aalten tot 1795 onder de Heerlijkheid Bredevoort met zijn eigen regels en wetten. Samen met de stad Bredevoort, de dorpen Dinxperlo en Winterswijk met hun buurtschappen. In 1795 werd de heerlijkheid Bredevoort afgeschaft en sindsdien bestond de voormalige heerlijkheid uit de vier gemeenten namelijk Aalten, Bredevoort, Dinxperlo en Winterswijk. De gemeente Aalten bestaat in de 21ste eeuw uit het dorp Aalten, de stad Bredevoort en de dorpen Dinxperlo en de Heurne en de buurtschappen Barlo, Dale, ’t Klooster, Hollenberg, Heurne, Haart, IJzerlo en Lintelo.

De industrie in het verleden

Archeologisch onderzoek heeft uitgewezen dat er in Aalten veel ambachtsmensen woonden, met ambachten zoals:

• wever;
• bezembinder;
• knopenmaker.

Wever

Een wever is een handwerksman die geweven stoffen vervaardigt. In 1826 zette Anton Driessen, die samen met zijn broer Joseph sinds 1817 in Bocholt een handspinnerij had, in Aalten een handspinnerij op voor de vele thuiswevers met een blekerij en ernaast villa ‘Beukenhof’. De bombazijnhandel (bombazijn is een sterke geweven textielstof) groeit in de loop der jaren uit. In 1849 richt Heinrich Driessen (een neef van Anton en Joseph) in Aalten een door stoom aangedreven weefgetouwen op. In 1893 richt Joseph Driessen (zoon van Herman Driessen) op ‘het Blik’ aan de Hofstraat, op de plek waar het nu nog staat, een moderne stoomweverij met 34 weefgetouwen in. In 1918 wordt het bedrijf verkocht aan Twentse investeerders die de fabriek voortzetten als ‘Voorheen Gebr. Driessen’. In 1960 volgt een overname door Wisselink’s Textielfabrieken, en in 2002 sluit de fabriek in Aalten. In de 21ste eeuw is de voormalige weverij gerenoveerd en behouden gebleven voor de generaties na de oprichters van dit complex. De fabriek is bewaard gebleven en heeft na een restauratie in 2015 een nieuwe bestemming gekregen.

Bezembinder

Borstelfabriek Luva (Lurvink-Aalten) vervaardigt vanaf 1850 alle mogelijke soorten borstels en bezems. De bezembinder vervaardigde bezems voor huishoudelijk gebruik en voor buitengebruik. Voor buiten werden berkentakken gebruikt en voor binnen de stengels van de huttentut (of vlasdotter). In de winter ging de bezembinder op zoek naar geschikte berkentakken. Een onderdeel van de borstelfabriek was de woonboerderij met hallen in het dorp. De vervallen woonboerderij is in 2016 opnieuw herbouwd voor particuliere bewoning. In de hallen werd tot 1970 borstels en bezems gefabriceerd en de fabricage werd voortgezet op een industrieterrein waar de firma Luva een van de laatste beoefenaars is van dit oude ambacht in Nederland. De hallen staan anno 2018 te koop.

Knopenmaker

Vijf hoorndraaiers begonnen in 1855 in Aalten van buffelhoorn uit Azië en Zuid Amerika werden o.a. lange pijpenstelen, knopen, kammen en messenheften gemaakt. Dit resulteerde in 1923 tot de oprichting van de N.V. Dutch Button Works (DBW). Door de opkomst van kunststof en veranderende industriële inzichten kwam er in 1976 een definitief einde aan 120 jaar hoornindustrie.

Monumenten

De plaats Aalten kent 77 gemeentelijke monumenten en 28 rijksmonumenten. Het dorpsgezicht van Aalten is sinds 1966 een van rijkswege beschermd dorpsgezicht.

De oude Helenakerk

De oude Helenakerk wordt voor het eerst genoemd in 1152 als de parochie Aladon of Alethnin en ligt op een heuveltop waar het dorp tegen de helling is opgebouwd. De kerk was vanaf het begin gewijd aan de heilige Helena. De kerk werd in fasen vergroot. De toren is in de 12de eeuw gebouwd en de rest van het gebouw tussen 1475 en 1483. In 1973 moest het pleisterwerk in de kerk opnieuw gewit worden toen bleek dat onder zeven lagen kalk bijzondere muurschilderingen schuil gingen. En werden blootgelegd. De schilderingen stellen voor:

• de twaalf Apostelen;
• het laatste oordeel;
• de Mariakroning;
• keizer Constantijn met zijn moeder de heilige Helena.

De halfronde opstelling van de kerkbanken, de kroonluchters, het beeldhouwwerk en kruiswegstaties maken een bijzonder monument van de oude Helenakerk. Van juni t/m september is de oude Helenakerk op woensdag van 13.30 uur tot 16.30 uur en op donderdag van 10.30 uur tot 16.30 uur te bezichtigen. Voor groepen is er de mogelijkheid om het gehele jaar door de kerk te bezichtigen onder leiding van een gids. De originele kruiswegstaties zijn te zien in het museum het Catharijneconvent, Lange Nieuwstraat 38 Utrecht, waar in Aalten de foto’s hiervan te zien zijn. Af en toe zijn er nog oecumenische diensten in de oude Helenakerk zoals een Dialectdienst met een toepasselijk thema.

De synagoge

In 1767 werd er een synagoge ingericht in een voormalig woonhuis te Aalten. Rond 1850 was het aantal joodse inwoners van Aalten zo gegroeid dat een nieuwe synagoge noodzakelijk was en in 1857 werd de nieuwe synagoge in gebruik genomen. Tijdens de Tweede Wereldoorlog (WO II) was de synagoge een munitiedepot van de Duitse bezetter. Twee pogingen zijn er geweest om brand te stichten waarbij wel het interieur werd vernield maar de Tora-rollen en andere rituele objecten werden op tijd verstopt en overleefden zo WO II. Na restauratie werd de synagoge in 1986 opnieuw ingewijd. Van de vooroorlogse joodse bevolking van Aalten overleefde iets meer dan de helft de oorlog.

Museum Aalten

Het Aaltense Museum bestaat uit drie musea onder één dak namelijk:

• Markt 12;
• het Frerikshuus;
• de Freriksschure.

Markt 12

Markt 12 is het onderduikmuseum. In Aalten waren ten tijde van WO II buitengewoon veel onderduikers ondergebracht. Het gaat over het leven van de bewoners tijdens de Tweede Wereldoorlog. In het museum wordt onder ander het verhaal verteld van Jenny via de luisterkei. Het verhaal van een peuter die ten tijde van de oorlog samen met haar vader en moeder op markt 12 woonde, vormt een schakel in de omvangrijke Liberation Route Europa, die loopt van Noord-Europa tot Noord-Polen.

Het Frerikshuus (huis)

Het pand Het Frerikshuus is genoemd naar dokter Freriks die er rond 1850 woonde. In het statige herenhuis dat nu een museum is, is de geschiedenis uitgebeeld van het leven in de 19de eeuw. Er is aandacht voor de ambachten uit die tijd, archeologische vondsten en gebruiksvoorwerpen van toen.

De Freriksschure (schuur)

De Frerikschure is eveneens genoemd naar dokter Freriks, die deze ruimte in gebruik had als een schuur voor zijn koets. In de gerestaureerde schuur:

• worden landbouwwerktuigen en oogstwerktuigen tentoongesteld zoals deze gebruikelijk waren in de eerste helft van de 20ste eeuw;
• worden rijtuigen uit die tijd tentoongesteld;
• worden ambachten van vroeger duidelijk gemaakt;
• is een keuken nagebootst uit vroegere tijden.