Luchtwachttorens uit de Koude Oorlog in Nederland

Tijdens de Koude Oorlog wist Nederland niet wat ze kon verwachten van de Sovjet-Unie en diens bondgenoten. Om vijandige vliegtuigen te signaleren werden ruim honderd luchtwachttorens gebouwd in 1951–1956 door het Korps Luchtwachtdienst. Een groep van ruim vijfduizend vrijwilligers bezette de uitkijkposten. In de jaren 70 waren de torens niet langer nodig door de opkomst van de radar. Hierna zijn de meeste luchttorens gesloopt. Anno 2017 zijn er nog negentien te bezichtigen in ons land.  

Inhoud

• Het Korps Luchtwachtdienst
• De luchtwachttorens in Nederland
• Het werk op de luchtwachttoren
• Overbodig na de Koude Oorlog
• Onderhoud en eigendom van de luchtwachttorens
• Waar staan de luchtwachttorens?

Het Korps Luchtwachtdienst

Het Korps Luchtwachtdienst (KLD), een onderdeel van het Commando Luchtverdediging van de Koninklijke Luchtmacht, was speciaal opgericht voor waarnemingen van Sovjet-vliegtuigen tijdens de Koude Oorlog. De Koude Oorlog (1945–1991) was een langdurige conflictperiode tussen de communistische Sovjet-Unie en een aantal Oostbloklanden, en tussen de kapitalistische Europese landen en de Verenigde Staten. Door heel Nederland werden 276 uitkijkposten geplaatst in de periode 1951–1956. Daken van hoge gebouwen werden ingericht als post en er werden luchtwachttorens gebouwd. De uitkijkposten werden bemand door 5200 vrijwilligers om de Sovjet-vliegtuigen tijdig op te merken. De vrijwilligers kregen les van de KLD over onder andere het herkennen van vliegtuigen, oorlogvoering en meldingsprocedures.

De luchtwachttorens in Nederland

De torens werden op tactische plaatsen in het landschap geplaatst, zoals op verhogingen en aan bosranden. Daarnaast kwamen ze te staan in de nabijheid van dorpen, zodat ze goed toegankelijk waren voor de vrijwilligers. De 138 wachttorens werden opgebouwd uit betonnen raatelementen met een stalen bewapening. Ter camouflage kregen de torens een likje geelgroene verf. In de opening in het midden werd een houten of stalen trap geplaatst die leidde naar het onoverdekte uitkijkplatform. Op het platform van drie meter lang, drie meter breed en anderhalve meter hoog stond op een ronde tafel een luchtwachtinstrument (een vizier) en lag een geografische kaart. De torens zelf, gingen tot 32,5 meter de hoogte in.

Het werk op de luchtwachttoren

In duo’s werd het platform bezet, waarbij de een op de uitkijk stond en de ander met een hoofdtelefoon in de aanslag zat om een waarneming te melden. Als er een Sovjet-vliegtuig werd gespot door het vizier dan gaven ze dit door aan de twee luchtwachttorens die samen met hen een kring vormden. Vanuit de drie luchtwachttorens werd door het vizier gekeken, zodat ze met die driehoeksmeting de locatie van het vliegtuig konden bepalen. Vliegtuigen die over het hoofd werden gezien, werden alsnog gehoord als ze dichterbij kwamen dan acht kilometer.

Overbodig na de Koude Oorlog

Na de Koude Oorlog was de KLD overbodig. De luchtwachttorens werden niet langer gebruikt omdat de radar (die met behulp van radiogolven de omgeving kon afzoeken) steeds meer in trek kwam. Zowel de KLD als de functie van de luchtwachttorens werden opgeheven in 1968. De luchtwachttorens werden daarna één voor één gesloopt door het Rijk. Negentien resteren nog, waarvan de meeste in bezit zijn van particulieren.

Onderhoud en eigendom van de luchtwachttorens

Een groot deel van de torens worden niet goed onderhouden en lijden aan betonrot. Bij betonrot gaan de metalen frames van de torens roesten, waarna het beton scheurt en uiteindelijk ineenstort. De restauraties van vele luchtwachttorens die in handen zijn van particulieren zijn dus ook de verantwoordelijkheid van de particulieren. Door het hoge kostenplaatje worden de torens vaak aan hun lot overgelaten. Ook komt voor dat lokale instellingen en organisaties geld inzamelen, zoals bijvoorbeeld het geval is bij de post in Warfhuizen.

Luchtwachttorens met een monumentale status worden meestal beter onderhouden, omdat ze eigendom zijn van het Rijk, de provincie of de gemeente. De luchtwachttorens met monumentale status staan in Echten, Schoonebeek, Heerewaarden, Oude Wetering, Scheveningen, Bladel en Eede.

Waar staan de luchtwachttorens?

De negentien torens staan verspreid over de Friesland, Groningen, Drenthe, Gelderland, Zuid-Holland, Noord-Brabant, Limburg en Zeeland.

De enige luchtwachttoren in Friesland

Luchtwachttoren 6H3 in Oudemirdum is de enige toren in Friesland die overeind is gebleven. De 14,30 meter hoge toren staat verdekt opgesteld aan de bosrand van het Jolderenbos aan het Huningspaed.

De luchtwachttorens in Groningen

Groningen telt drie wachttorens die in Warfhuizen, Bedum en Winschoten staan. In Warfhuizenstaat staat de luchtwachttoren 7O1 nog dankzij een man uit Feerwerd die de toren kocht voor honderd gulden toen hij hoorde van de geplande sloop. De 15,44 meter hoge toren staat aan de Baron van Asbeckweg 2.

Luchtwachttoren 7O3 in Bedum was oorspronkelijk 20 meter hoog, maar de steunberen van de toren (die op een erf staat) stonden de eigenaar in de weg. De eigenaar verwijderde een deel van de top, zodat de steunberen konden worden verwijderd. De toren is nu nog 10,50 meter hoog en staat op het erf aan de Oude Dijk 1. Luchtwachttorens 7O1 en 7O3 maakten samen met 7O2 (verdwenen) deel uit van een luchtwachtkring.

De luchtwachttoren 7T1 in Winschoten werd net als de toren in Warfhuizen behoed van de sloop door een burger in plaats van door het Rijk. De toren werd gekocht door de eigenaar van de nabijgrenzende woning en is nog steeds in particulier bezit. De 16,58 meter hoge toren staat aan de Meidoornlaan 18.

De luchtwachttorens in Drenthe

De eerste uitkijkpost in Drenthe is de 18,48 meter hoge luchtwachttoren 7X3. De toren staat in het bosrijke gebied aan de Ruinerweg 7 in Echten. Uniek aan deze luchtwachttoren is dat het houten trappenhuis niet is verwijderd als voorzorg voor klimmers. Tevens is de observatiecabine bewaard gebleven waarin een ronde tafel staat waar destijds het luchtwachtapparaat op stond.

De tweede toren, luchtwachttoren 7Z3, staat in Schoonebeek. Deze 12,02 meter hoge toren staat ten zuiden van Schoonebeek aan het beekdaal het Schoonebeekerdiep. De toren staat langs de Portlandweg tussen de Kerkhoflaan en de Liaslaan.

De luchtwachttorens in Gelderland

In het Gelderse landschap vinden we twee uitkijkposten. De eerste is luchtwachttoren 8H3 in Groesbeekaan de Zevenheuvelenweg 47. De 13,16 meter hoge toren wordt gekenmerkt door een zendmast van Omroep Groesbeek op de top.

De tweede uitkijkpost is de kleine luchtwachttoren 8E1 van 7,46 meter hoog in Heerewaarden. De toren staat op een bijzondere locatie, namelijk op een fort. Het fort Sint Andries is Nederlands grootste militaire bouwwerk gebouwd door de Spanjaarden tijdens de Tachtigjarige Oorlog. Een moderne stalen trap biedt de mogelijkheid om de toren te beklimmen.

De luchtwachttorens in Zuid-Holland

Zuid-Holland telt drie wachttorens, waarvan twee in een afwijkende stijl zijn gebouwd. De luchtwachttoren 5D1 in Oude Wetering is samen met de toren in Scheveningen de enige opgebouwd uit bakstenen. De 11,90 meter hoge uitkijkpost staat aan de Plantage 153.

Luchtwachttoren 5C1 staat op de top van een duin aan het Zwarte Pad in Scheveningen. Met haar 6,5 meter hoogte is het een van de kleinste luchtwachttorens in Nederland. Zowel 5C1 als 5D1 zijn later, rond 1956, gebouwd dan de doorsnee betonnen raatbouwtorens. Waarom men deze torens uit ander materiaal heeft geconstrueerd is onbekend.

De laatste uitkijkpost in de provincie staat in Strijensas. De uit betonnen raatelementen opgebouwde luchtwachttoren 5K3 staat op een al bestaande bunker in de Mariapolder. De uitkijkpost hoefde daarom minder hoog te worden en is met haar hoogte van 6,32 meter de kleinste in Nederland.

De luchtwachttorens in Noord-Brabant

In het Noord-Brabantse Bladel is luchtwachttoren 8C1 te vinden. Gelegen aan de beboste Bossingel (tegenover het zwembad de Smagtenbocht) reikt de 13,16 meter hoge uitkijkpost tot de boomtoppen.

Aan de grens met Limburg in Westerbeekstaat aan de Kerklstraat 77 de luchtwachttoren 8I3. Klimop begroeit een groot deel van de 8,22 meter hoge uitkijkpost die lijdt aan ernstige betonrot.

Niet ver van Westerbeek in het dorp Maashees staat de derde luchtwachttoren in de provincie. De luchtwachttoren 8J2 is 9,74 meer hoog en staat aan de Broekweg 2.

De luchtwachttorens in Limburg

In Montfort staat de enige uitkijkpost waaruit een Sovjet-vliegtuig is gespot. Het was echter niet een gevechtsvliegtuig, maar een showvliegtuig dat terug kwam van de vliegshow in Frankrijk. De piloot vloog opzettelijk om, zodat hij grensgebieden kon fotograferen. De 12,02 meter hoge Luchtwachttoren 8L3 staat aan de bosrand aan de Maasbrachterweg 2.

Nabij de Duitse grens staat Luchtwachttoren 8O2 in Posterholt. De uitkijktoren is te bezoeken aan de Haarenderweg in het Nieuw Annendaalsbosch. In de jaren 50 zou het bos rondom de toren worden gekapt, maar dat ging niet door vanwege het overlijden van de grondeigenaar. Er is toen besloten om de 7,5 meter hoge toren te verhogen tot 10,88 meter.

De luchtwachttorens in Zeeland

Op het randje van de Belgische grens staat naast de Nieuw Kieldrechtdijk 7 in Nieuw-Namen luchtwachttoren 3T3. De post met haar hoogte van 16,58 meter kreeg een extra functie toen de BB (Bescherming Bevolking) de toren overnam van de KLD: het luchtruim afzoeken naar atoombommen. Aan de basis van de toren werd een schuilkelder gebouwd. Pas in 1980 werd de uitkijkpost verlaten.

De luchtwachttoren in Koewacht (luchtwachttoren 3T1) staat dicht bij die van Nieuw-Namen. Dit is geen toeval, want de post maakte onderdeel uit van de luchtwachtkring met de toren van Nieuw-Namen en die van Kloosterzande (verdwenen). De 21,14 meter hoge toren staat naast het gebouw aan de Emmabaan 12A. Het is tevens de hoogste luchtwachttoren in Nederland die is blijven staan na de Koude Oorlog.

Luchtwachttoren 3W3 in Eede heeft een hoogte van hoogte 15,42. Net als de uitkijkpost in Nieuw-Namen werd de toren na de opheffing van de KLD in 1968 gebruikt om mogelijke atoomaanvallen op te merken. De toren en de gebouwde bunker zijn te bezichtigen nabij de Brieversstraat 31.