Voorbeelden van Nederlandse schilderkunst in de 17e eeuw

Iedereen is wel bekend met De Nachtwacht van Rembrandt van Rijn en het Meisje met de parel van Johannes Vermeer. Het werk van beide Nederlandse mannen was erg geliefd in de 17e eeuw en ze schilderden een grote variatie aan taferelen. Niet elk schilderstuk van een Nederlandse schilder had een typisch Nederlandse afbeelding. Dit is wel het geval bij een aantal doeken van Van Ruisdael, Van de Velde en Bol. Zij hebben typische voorbeelden geschilderd van het Nederlandse landschap, de Nederlandse geschiedenis en de grootste Nederlandse held in de 17e eeuw.

Nederlandse schilderkunst in de Gouden Eeuw

De Gouden Eeuw (1602–1702) was een bloeiperiode voor de handel van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. De economische groei blies ook de schilderkunst nieuw leven in. Steeds meer mensen konden zich een schilderij veroorloven en wilden een portret van henzelf of met de familie. Het verlangen onder de bevolking groeide zodanig dat ongeveer één van de twee miljoen Nederlanders een portret in hun woning had. Voornamelijk landschappen, portretten en taferelen uit de geschiedenis verkochten goed. Van de vijf miljoen schilderijen die in de 17e eeuw werden gemaakt, zijn er tig met typisch Nederlandse afbeeldingen, zoals molens, zeeslagen en nationale beroemdheden.

De molen bij Wijk bij Duurstede door Jacob van Ruisdael

Een werk met typische Nederlandse landschappen

In de 17e eeuw schilderde de Haarlemmer Jacob van Ruisdael (circa 1628–1682) het prachtige landschap van de Utrechtse stad Wijk bij Duurstede. Van Ruisdael was één van de bekendste kunstenaars uit de 17e eeuw die wind- en watermolens schilderde.

Het schilderstuk, op een doek van 83 maal 101 centimeter, laat het ultieme Nederlandse landschap zien met veel water, een vlak land en een molen. Molens waren in die tijd erg belangrijk voor onder andere de vervaardiging van meel en het oppompen van water. De gebouwen op de achtergrond zijn het 13e-eeuwse Kasteel Duurstede en de 14e-eeuwse Sint-Janskerk (tegenwoordig bekend onder de naam Grote Kerk of Johannes de Doperkerk). Op de voorgrond staat de rivier de Lek afgebeeld. De molen die model heeft gestaan bestaat niet meer. Een andere molen in Wijk bij Duurstede Molen Rijn en Lek naast het kasteel wordt door een misvatting vaak verward met de molen die Van Ruisdael voor ogen had. Bijzonder zijn de dreigende stapelwolken die niet overeenkomen met de andere elementen op het schilderij. De doeken op de molenwieken geven tekenen van weinig wind en de zeilen van het bootje hangen slap.

De datering van De molen bij Wijk bij Duurstede

Van Ruisdael dateerde zijn werken niet, waardoor er geen exacte datering van het schilderij kan worden gegeven. Specialisten hebben zich gericht op de gebouwen achter de molen: het kasteel en de kerk. Het kasteel raakte in 1672 beschadigd vanwege aanvallen op de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden, maar is op het schilderij nog onaangetast. De kerktoren werd in 1668 voorzien van uurwerken, waarvan er één zichtbaar is op het werk van Van Ruisdael. Uit die gegevens wordt geconcludeerd dat het doek is beschilderd tussen 1668 en 1672.

De Slag bij Kijkduin door Willem van de Velde, de jonge

De bekende zeeslag in de Gouden Eeuw

Een ander typisch voorbeeld van Nederlandse schilderkunst zijn schilderingen die onze geschiedenis afbeelden. Op veel 17e-eeuwse schilderijen zijn schepen afgebeeld, omdat de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden zich erg bezighield met zeevaart, zoals handelsondernemingen als de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC).

Een bekend voorbeeld schilderstuk is de Slag bij Kijkduin, gemaakt door Leidenaar Willem van de Velde, de Jonge (1633–1707). De zeeslag vond ’s nachts plaats op 21 augustus 1673, tijdens de Derde Engels-Nederlandse Oorlog (1672–1674). De conflicten tussen Engeland en Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden ontstonden toen Engeland plots bondgenoot werd van onze vijand Frankrijk. Ons land had in totaal 105 schepen ingezet om de 122 schepen van de Frans-Engelse vloot uit te schakelen. Er was echter nog iemand die uitrukte naar de kust van Den Helder: de vader van de schilder, Willem van de Velde, de oude (1611-1693). Hij maakte tekeningen van de zeeslag die zijn zoon Willem van de Velde, de jonge naschilderde. De 114 bij 183 centimeter grote Slag bij Kijkduin uit omstreeks 1675 is één van de meest bekende.

Het gevecht op het doek

De schepen op het doek zijn de Nederlandse Gouden Leeuw (onder leiding van luitenant-admiraal Cornelis Tromp) en de Engelse Royal Prince (onder leiding van admiraal Sir Edward Spragge). Het Franse deel van de vloot leidde al snel verliezen en liet de Engelse schepen achter. De Engelsen, kwaad op de Fransen, waren gedwongen zich terug te trekken. Tromp voelde zich euforisch, mede omdat zijn aartsvijand Spragge de strijd niet had overleefd. In 1674 sloot Engeland vrede met de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden door de ondertekening van de Vrede van Westminster.

Portret van Michiel de Ruyter door Ferdinand Bol

Zee-legende Michiel de Ruyter

Een portret van de icoon van de Gouden Eeuw mag natuurlijk niet ontbreken. Michiel de Ruyter (1607–1676) is door verscheidene schilders geportretteerd, maar één van zijn mooiste afbeeldingen is zonder meer van Ferdinand Bol (1616–1680), een top-leerling van Rembrandt van Rijn.

Michiel de Ruyter leidde verscheidene oorlogen, zoals de Tweede en Derde Engels-Nederlandse Oorlog die door Nederland werden gewonnen. Hij behaalde ook successen in de Oostzee, Middellandse Zee en de Goudkust. De reeks aan overwinningen maakte De Ruyter een ware zeeheld, zowel in het binnen- als buitenland. Tijdens de Slag bij Agosta (1676) werd hij geraakt door een kanonschot van de Fransen. De zeeslag die nog geen dag duurde, werd onmiddellijk gestaakt en uit respect trokken de Fransen hun vloot terug. Een week later overleed Michiel de Ruyter aan zijn verwondingen op zijn schip d'Eendraght.

Een groot man op een groot doek

De Dordrechter Ferdinand Bol, gespecialiseerd in portretten, maakte het schilderij in 1667 op een groot doek van 157 centimeter hoog en 138 centimeter breed. In zijn admiraalsuniform is De Ruyter rijkelijk uitgerust met een commandostaf, een sabel en eremedaille die hij kreeg van de Franse koning Lodewijk XIV. Zijn arm rust op een globe (een teken van zijn werkterrein en wereldwijde faam) die op een tafeltje staat waar documenten en zeekaarten liggen. Het schip Zeven Provinciën op de achtergrond is vermoedelijk geschilderd door de zeeschilder Willem van de Velde, de Jonge die zijn bekende werk De Slag bij Kijkduin net had afgerond.

Bol creëerde het in zesvoud in opdracht van de Nederlandse admiraliteiten. Het portret was een ode aan De Ruyters glansrijke overwinning van de Vierdaagse Zeeslag in 1666. De identieke schilderijen werden verdeeld over de admiraliteitszalen in Amsterdam, Rotterdam, Middelburg, Enkhuizen, Harlingen en Hoorn.