Oorlog en defensie in NW-Groningen en NO-Friesland

Sinds 1945 is het officieel vrede in Nederland, inclusief het noordelijk kustgebied van Groningen en Friesland (Lauwersland). Veel plekken en monumenten in Lauwersland, uit meerdere tijdperken, herinneren eraan dat er ooit wèl oorlog was. Dat geldt natuurlijk voor de Tweede Wereldoorlog. Maar ook daarvoor werden er in die regio oorlogen gevoerd en verdedigde men zich tegen aanvallers. Monumenten uit de Middeleeuwen (steenhuizen, borgen en staten) en de nieuwe tijd (onder meer een luchtwachttoren) herinneren daar aan.

Inhoud

• Stinsen
• Borgen en Staten
• Torens
• Schansen

Als geconstateerd wordt dat er sinds het einde van de Tweede Wereldoorlog in Nederland vrede is, wil dat zeggen: afwezigheid van oorlog. Vóór die tijd was de situatie anders, ook in Lauwersland. Net als elders was er, door de eeuwen heen, zo nu en dan oorlog - in meer of mindere mate, kort of langdurend, op grote of kleine schaal.- of er dreigde oorlog. Nog dagelijks zien we daarvan de restanten of monumenten als blijvende herinnering. We kunnen die monumenten rekenen tot het cultureel erfgoed. Ze zijn in veel gevallen ook een bezoek waard. U kunt zelf een route uitstippelen met behulp van een kaart, de Fietsknooppunten (zie de betreffende borden in het gebied), Google en dergelijke.

Stinsen

Met de introductie van de bakstenen in de 13e eeuw verschenen er in plaats van houten steeds meer stenen gebouwen. Niet veel, want stenen waren heel duur – dus alleen wie ‘steenrijk’ was kon zich dat materiaal veroorloven; of het gebouw werd zo belangrijk geacht dat men er heel wat voor over had: de kerk en de (verdedigings)toren. En het zal duidelijk zijn dat een stenen ‘wering’ tijdens een aanval van vijanden of rovers heel wat meer veiligheid bood dan een houten. Vanwege die stenen werden ze wel steenhuizen of stinzen genoemd; dat gold en geldt voor het hele Fries-Groningse en Ost-Friese kustgebied. Vele ontwikkelden zich tot borgen (Groningen en Ost-Friesland) en staten (Friesland). In Lauwersland is nog één duidelijke stins over: de Schierstins in Veenwouden. De naam geeft aan dat het een verdedigingstoren van de schiere (=grijze) monniken was. Die monniken hadden een klooster, Claercamp, bij Rinsumageest. De toren is door de eeuwen heen duidelijk apart gebleven van de woning(en) die er later tegenaan gebouwd werden. De Schierstins is tegenwoordig een toeristische attractie.

Borgen en Staten

Toen de verdedigingsfunctie van het steenhuis langzamerhand minder belangrijk was geworden, konden ze uitgebreid en/of verbouwd worden tot een onderkomen dat ook geschikt was om (comfortabel) bewoond te worden: de borgen ofwel staten ontstonden. Zie in onze regio de borg Verhildersum in Leens. Nu een van de belangrijkste toeristische attracties in de regio, ondanks dat het huidige borggedeelte een restant is van de oorspronkelijke geheel. In Middelstum is het poortgebouw van de voormalige Asingaborg behouden gebleven en later fraai gerestaureerd (niet te verwarren met de Asingaborg die eens in Ulrum stond). Op het terrein van de voormalige borg Ewsum, ten noordoosten van het dorp, is het benedendeel van de oude, ronde verdedigingstoren uit 1472 een bezienswaardigheid. In Pieterburen stond eeuwenlang, tot 1902, de Dijksterborg, Huis ten Dijke. Wat er tegenwoordig nog rest, is een boerderij (het voormalige schathuis), wat hekwerk, een sokkel en het omgrachte, nu begroeide terreintje waar de borg stond.

Staten

Ook dienen in deze categorie in Lauwersland genoemd te worden: de Harstastate bij Hegebeintum, de Allersmaborg bij Ezinge en misschien wel de mooiste, in ieder geval de grootste: de Fogelsangh State in Veenklooster. Bij de laatste dient wel aangetekend te worden dat het niet van oorsprong een steenhuis is geweest. De state is gebouwd in 1646, als buitenhuis voor een adellijke familie. Sindsdien is het landgoed altijd in particuliere handen geweest, sinds 1938 van de adellijke familie Harinxma thoe Sloten; het vererfde steeds en werd nooit verkocht. Wel is het geheel ondergebracht in de Stichting Fogelsangh State. Het landhuis is gerestaureerd en opengesteld voor bezoek.

Torens

Losstaande torens van kerken die mogelijk vroeger een rol in de verdediging van een dorp speelden zijn te vinden in Baflo, Den Andel, Ezinge en Zeerijp. Daarnaast is van diverse kerken bekend is dat de toren er oorspronkelijk los van stond, onder meer die van Leens en van Holwerd. Ook op een andere manier konden torens een rol spelen ten tijde van oorlogen. Voor de communicatie bij voorbeeld.

Torens gebruikt ten behoeve van communicatie

tussen de delen van het imperium van keizer Napoleon Bonaparte was er een voor die tijd snel systeem bedacht om berichten over te brengen: de optische telegraaf, de semafoor. Van toren naar toren (pl. 10-20 km uit elkaar) werden seinen doorgeven. Waar een bericht eerst nooit sneller doorgegeven kon worden dan een paard kan lopen, was dit een ongelooflijke vooruitgang! Het gebeurde voor het eerst eind 18e eeuw tussen Lille naar Parijs, later over veel grotere afstanden, onder andere van Amsterdam naar Parijs. Dit idee vond steeds verder toepassing, ook in het binnenland. In Nederland onder meer ten bate van de kustverdediging.

Luchtwachttorens

Als we een grote sprong in de tijd maken komen we in dit verband terecht bij wel een heel bijzondere toepassing van (nieuwgebouwde) torens: de luchtwachttorens. Ze dateren uit het begin van jaren 1950. Ze zijn toen in verband met de ‘koude oorlog’ gebouwd om snel vijandelijke vliegtuigen (uit het oosten natuurlijk) te kunnen spotten. Al na een paar jaar was het een verouderd, achterhaald systeem en de torens werden weer afgebroken. Enkele staan er nog. Bij voorbeeld een in Lauwersland, bij Warfhuizen, verscholen in een bosje aan de weg van Wehe-den Hoorn naar Warhuizen.

Schansen

In de tijd van de 80-jarige oorlog (16e-17e eeuw) speelden de schansen een belangrijke rol in de oorlogvoering. Een schans was samengesteld uit aarden wallen die door de troepen te velde opgeworpen werden om ergens langere tijd stand te kunnen houden. Bijvoorbeeld om de toegang naar een belangrijke stad te verdedigen of juist in handen te krijgen. Zo werden schansen gebouwd bij Zoutkamp en Oostmahorn om de belangrijkste toegangswegen (dat waren waterwegen) naar Dokkum en Groningen te beheersen. In de hele noordelijke regio moeten er tientallen geweest zijn. Bij voorbeeld wat nu Zoutkamp is was ooit een schans.

Zoutkamp

De schans Zoutkamp (de 'soltkamp') werd in 1589 veroverd door de stadhouder van Friesland en Groningen, Willem Lodewijk van Nassau. Het was een inleiding op de uiteindelijke verovering van de stad Groningen waardoor, als laatste van de zeven, ook Stad en Ommelanden (provincie Groningen) in 1594 bij de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden gevoegd konden worden. In Zoutkamp is de vestingstructuur nog goed terug te vinden in het stratenpatroon en verder geaccentueerd door diverse renovatiewerkzaamheden. De attractie van het vissersdorp en recreatieve mogelijkheden zijn er al met al flink door toegenomen.

Oostmahorn

Vergelijkbaar aan de Friese kant van het Lauwersmeer is Oostmahorn. De schans werd er in 1576 aangelegd ‘ter securiteit van Oostergo’. Hij werd door Willem Lodewijk in 1589 gebruikt als uitvalsbasis voor de aanval op Zoutkamp (zie hiervoor). In de Franse tijd werd de voormalige schans (net als Zoutkamp) weer opgewaardeerd ten bate van de kustverdediging. Nog begin 20e eeuw was het de bedoeling dat het dorpje uit zou groeien tot een van de grootste havenplaatsen van het Noorden. ’t Is er niet van gekomen. Er kwam pas echt leven in de brouwerij na 1969, toen er een jachthaven en vakantiebungalows kwamen. Vooral de laatste activiteit in dat kader: de bouw van Esonstad, heeft er gezorgd voor een grote toename van het aantal toeristen/recreanten.

Lees verder

• Oorlog, oproer en geweld in NW-Groningen en NO-Friesland
• Tweede Wereldoorlog - NW-Groningen en NO-Friesland