Handelsposten van de VOC in Siam (Thailand)

Het voormalig koninkrijk Siam wordt sinds het jaar 1939 Thailand genoemd, maar bestond in de zestiende en zeventiende eeuw uit diverse kleinere koninkrijken. De vele koninkrijken in het latere Siam stonden bekend om hun handel in rijst, tin en dierenhuiden en vanaf het begin van de zeventiende eeuw waren de Nederlandse handelaren er dan ook graag geziene gasten. Naast het in- en verkopen van de voornoemde handelsproducten dreven de Nederlanders vanuit Siam ook handel met de omliggende landen. De natie Siam (het huidige Koninkrijk Thailand) werd en wordt in het zuiden namelijk begrensd door de Golf van Thailand. In het noorden en westen door Birma (Myanmar), in het noorden en oosten door Laos en in het zuidwesten door Cambodja.

Inhoud

• Overzicht van de handelsposten
• De 'ontdekking' van Siam
• Uitbreidingen
• Neergang

Overzicht van de handelsposten

Nadat een Nederlandse handelsmissie aan het begin van de zeventiende eeuw voor anker was gegaan in de haven van het kleine koninkrijk Patani, gelegen in het latere koninkrijk Siam, besloten ze er al snel een handelspost te openen. Na oprichting van de VOC in het jaar 1602 besloten zij het aantal handelsposten in Siam uit te breiden tot het totale aantal van vier.

Comptoir Patani

In 1602 zetten de eerste Nederlanders voet aan wal in het koninkrijk Patani (vandaag de dag Pattani genoemd) en besloten al snel om een handelspost te openen in de gelijknamige hoofdstad. De Nederlandse handelspost was gelegen aan de rivier de Pattani, welke op haar beurt in verbinding stond met de Golf van Thailand, en de stad tot een ideale uitvalsbasis maakte. Het comptoir was tot het jaar 1623 in bedrijf en belangrijk voor de verkoop van peper die vanaf de Nederlandse handelsposten in Indonesië werd aangevoerd.

Comptoir Sangora

Vijf jaar na opening van de eerste handelspost werd er in de plaats Sangora (vandaag de dag Songkhla genoemd) een tweede Nederlandse handelspost geopend, maar waar men precies in handelden was niet duidelijk. Het comptoir werd - net als het comptoir in Patani - in 1623 gesloten.

Hoofdcomptoir Ayutthaya

Vanaf het jaar 1610 begon het centraal gelegen koninkrijk Ayutthaya steeds meer macht naar zich toe te trekken en om te profiteren van de handel in het gebied opende de VOC er in het jaar 1613 een handelspost. Aangezien het nieuwe comptoir de handel van de twee eerder geopende handelsposten al snel overnam werden deze in 1623 gesloten en in 1630 kreeg het comptoir in Ayutthaya een eigen bestuur en gouverneur toe gewezen. De handelspost was actief bij het in en verkopen van tin, dierenhuiden, rijst en sappanhout (ook wel verfhout genoemd) en tot en met met het jaar 1767 in bedrijf.

Comptoir Ligor

Na de sluiting van haar twee zuidelijke handelsposten in 1623 besloot de VOC in 1640 een nieuwe poging te doen om een deel van de handel in het zuidoosten van Siam in handen te krijgen. In de stad Ligor (vandaag de dag Nakhon Si Thammarat genoemd) werd een handelspost geopend die tot het jaar 1756 belangrijk was bij de in en verkoop van ivoor, tin en sappanhout.

De 'ontdekking' van Siam

In 1598 verlieten een achttal schepen, onder leiding van Jacob Cornelisz van Neck (1564-1638), de haven van Amsterdam om de handel in de gebieden rond de Golf van Thailand te onderzoeken. Deze zogenaamde Tweede Schipvaart was zeer succesvol en nadat de Nederlanders handel hadden gedreven in Bantam (gelegen op het Indonesische eiland Java), de Molukken en de Banda-eilanden zetten ze koers naar Siam. In 1601 wisten ze de haven van de zuidelijke stad Patani te bereiken en na een ontmoeting met de lokale heerser van het gebied kregen de Nederlanders toestemming om handel te drijven. Op de markten van Patani bleken zij de meegebrachte laken, wollen en katoenen stoffen zonder te problemen te kunnen ruilen tegen ivoor, rijst, tin, timmer- en sapanhout, herten- en roggevellen en koe- en buffelhuiden.

Handelsroute

Gezien het succes van de Tweede Schipvaart werden er drie jaar later nog een tweetal schepen richting Siam gezonden en in 1602 bereikten zij de haven van Patani. Na aankomt van de extra mankracht besloot Jacob van Neck om een handelspost te openen welke al snel na opening een groot succes bleek te zijn. Terwijl Van Neck en zijn mannen druk bezig waren handelscontacten te leggen in Siam, werd in de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC) opgericht welke alle overzeese bezittingen van de Nederlanden in haar bezit kreeg. Door de goede berichten van Van Neck uit Siam besloot de VOC om al snel na oprichting haar belangen in Siam uit te breiden. En ze gaven Cornelis Specx (geboortedatum onbekend -1608) en Lambert Jacobsz Heijn (geboorte- en overlijdensdatum onbekend) de opdracht een tweede handelspost in Siam te openen én een handelsroute naar China te ontdekken.

Contact met de koning

In 1604 zetten de twee Nederlandse handelaren voet aan wal in Ayutthaya, de hoofdstad van het gelijknamige koninkrijk, en wisten al snel contact te leggen met diverse handelaren aldaar. Via één van de bevriende handelaren wisten Speck en Heijn een uitnodiging los te peuteren om mee te gaan op handelsmissie naar China, maar toen de tocht werd afgeblazen, bleek dit voor de Nederlanders een geluk bij een ongeluk te zijn. Gezien hun wil om mee te gaan naar China had de toenmalige koning van Ayutthaya, Naresuan (1555-1605), lucht gekregen van hun aanwezigheid en nodigde hen uit om op bezoek te komen. Na hun bezoek aan koning Naresuan kregen Speck en Heijn toestemming om één of meerdere handelsposten te openen in Ayutthaya en keerden tevreden terug naar Batavia om de Nederlandse Gouverneur-Generaal op de hoogte te brengen. Nadat ook de Gouverneur-Generaal zijn goedkeuring had gegeven keerden de beide heren weer terug naar Siam en opende in 1607 een nieuwe Nederlandse handelspost in de plaats Sangora.

Uitbreidingen

Nadat de beide heren de opdracht in Sangora hadden volbracht reisden Heijn en zijn bemanning alleen verder naar Ayutthaya, maar toen ze daar in 1608 aankwamen bleek de belofte van koning Naresuan niet veel waard te zijn. Hij had blijkbaar niet alleen de Nederlanders toestemming gegeven om een handelspost in zijn hoofdstad te openen, maar ook vele andere buitenlandse handelaren zoals de Portugezen en Japanners. Om de buitenlandse handelaren tegemoet te komen had koning Naresuan een handelswijk laten aanleggen, net buiten de poorten van zijn stad, zodat men hun handelswoningen kon bouwen aan de rivier de Menam; een uitloper van de Golf van Thailand. Aangezien Heijn een duidelijke opdracht had gekregen opende hij in de handelswijk ook een Nederlandse handelspost die, ondanks de concurrentie, al snel een daverend succes bleek te zijn. Gezien het belang van de handelspost kreeg ze direct na opening een eigen opperhoofd en Cornelis van Nijenrode (geboortedatum onbekend - 1633) was de eerste die met deze belangrijke titel mocht pronken.

Concentratie van de handel

Naarmate er meerdere Nederlandse handelsposten in Azië werden geopend werd het voor de Nederlandse Gouverneur-Generaal in Batavia steeds moeilijker om alle handelsposten en goederen te controleren en hij besloot de handel te concentreren. Ieder schip werd verplicht om bij aankomst in Azië of bij het verlaten van Azië eerst een stop te maken in de haven van Batavia om haar administratie te laten controleren. Aangezien het voor de Nederlandse schepen een enorm eind omvaren was om voor hun bezoek aan Batavia ook de havens van Siam aan te doen, kwam de handel in dit gebied zo goed als stil te liggen. Toen de winsten van comptoir Ayutthaya onder druk kwamen te staan werd de handelspost van 1621 tot en met 1623 tijdelijk gesloten. In 1623 besloot de VOC al haar pijlen op de handelspost in Ayutthaya te richten door deze te heropenen en de handelsposten in Patani en Sangora te sluiten.

Pakhuis Amsterdam

Als men de Nederlandse handelspost in Ayutthaya wilden bereiken (of verlaten) dan dienden men een tweetal tolhuizen te passeren. Bij het eerste tolhuis werd geregistreerd hoeveel goederen men aan boord had en bij het tweede tolhuis moest belasting over deze goederen worden betaald. Aangezien de belastingen de winsten van de VOC drukten en de handelspost in Ayutthaya in bepaalde delen van het jaar niet bereikbaar was door het droogvallen van de rivier de Menam besloot de VOC een nieuw pakhuis te bouwen dat de naam Amsterdam kreeg. Men koos hierbij voor de plaats Samrut Prakan (vandaag de dag Pak Nam genoemd), gelegen aan de monding van de Menam én voor het tweede tolhuis, waardoor de Nederlanders niet alleen aanzienlijk bespaarde op de te betalen belastingen maar ook in staat waren om het hele jaar door handel te drijven. Gezien het succes van Pakhuis Amsterdam werd het in 1634 uitgebreid met de bouw van een stenen loge plus een aantal woningen voor de aanwezige VOC-dienaren.

Neergang

Naarmate de Nederlanders voet aan de grond kregen in Japan nam het belang van comptoir Ayutthaya weer toe. Aangezien de Japanse goederen met name in Siam gretig aftrek vonden werd de handelspost in Ayutthaya al snel overbelast en de VOC besloot om een nieuwe handelspost te openen. Nadat ze een handelsovereenkomst had weten te sluiten met de vorst van de zuidelijke stad Ligor kreeg de VOC - naast toestemming om een handelspost te openen - ook het handelsmonopolie op tin in handen. De vorst van Ligor had hierbij wel het recht om een (niet nader genoemde hoeveelheid) tin voor eigen gebruik op te eisen en tevens diende de VOC de vorst 10% 'uitvoerbelasting' te betalen.

Moeilijkheden

Ondanks dat de handel in zowel Ligor als Ayutthaya voorspoedig verliep werd de VOC in 1663 gedwongen haar beide handelsposten te sluiten na een meningsverschil met de koning van Siam. In het jaar dat volgde deed de VOC alles wat binnen haar mogelijkheden lag om de relatie met de koning te herstellen en in 1664 mocht comptoir Ligor haar deuren weer openen. Helaas bleek al snel na heropening van de handelspost in Ligor dat de ruzie van de VOC met de koning van Siam ook van invloed was op hun relatie met de vorst van Ligor, die er dan ook alles aan deed om de handelsovereenkomst tussen hem en de Nederlanders te dwarsbomen. Zo eiste de vorst voortdurend grote hoeveelheden tin voor eigen gebruik op om deze vervolgens - tegen gunstigere prijzen - aan andere buitenlandse handelaren te verkopen. In 1665 kreeg de VOC ook weer toestemming om haar handelspost in Ayutthaya te heropenen en het contact met de koning van Siam leek zich te herstellen.

Einde avontuur

Tot begin achttiende eeuw bleven de Nederlanders hun handelspositie in Siam handhaven maar in 1705 keerde de toenmalige koning van Siam zich opnieuw tegen de VOC. Hij verbood de Nederlanders om nog langer goederen in te kopen en dwong hen daarentegen om sappanhout - van slechte kwaliteit en tegen een zeer hoge prijs - van hem te kopen. In de hoop de koning op andere gedachten te brengen kwam de VOC in opstand en sloot haar handelspost in Ayutthaya. Maar aangezien de koning hier totaal niet van onder de indruk was, werd de post een jaar later alweer heropend. In 1715 kreeg de Nederlandse handel in Siam opnieuw te maken met een flinke tegenslag toen de handel tussen Japan en Siam werd stopgezet en de winsten van beide handelsposten kwamen in de jaren die volgden flink onder druk te staan. Nadat comptoir Ligor in 1756 werd gesloten nam de Nederlandse handelspost in Ayutthaya de handel in tin over en wist op deze manier haar hoofd nog enige tijd boven water te houden. Toen ook comptoir Ayutthaya in de rode cijfers kwam werd de handelspost in 1767 gesloten waarmee het Nederlandse avontuur in Siam officieel ten einde kwam.