Ballerkuil (Balloërkuil) - een mythische plek in Drenthe

Lange tijd behoorde de Ballerkuil tot de beroemdste historische bezienswaardigheden in Drenthe. Talloze toeristen, geschiedkundigen en hoogwaardigheidsbekleders bezochten deze kuil, die in een bos tussen de dorpen Rolde en Balloo ligt. Volgens oude verhalen had deze plek eeuwenlang een hoofdrol gespeeld in de religie, de rechtspraak en het bestuur van Drenthe. Uiteindelijk bleek echter uit onderzoek dat die verhalen niet klopten en de kuil helemaal niet zo oud was.

• De legende van de Ballerkuil
• Etstoel
• De plaatsnaam Balloo
• De bronnen: Germaanse rituelen en rechtspraak in heilige bossen
• John Picardt
• Tacitus
• 19e eeuw: romantiek en nationalisme
• ‘Zooals hij in gansch Europa niet gezien had’
• Koninklijk bezoek: Wilhelmina en Emma bekijken 'Bij klimmender zonne'
• Provinciehuis: vergaderzaal
• De twijfels en de werkelijkheid
• Onderzoek
• Pure fictie of de verkeerde locatie?
• Schrijfwijze: Ballerkuil of Balloërkuil?

De legende van de Ballerkuil

In Drentse volksverhalen wordt verteld dat de Ballerkuil in de oertijd een heilige plek was. Germaanse priesters uit de verre omgeving kwamen daar samen, onder meer om de oppergod Wodan te aanbidden. Ze zouden er ook allerlei rituelen hebben beoefend, waarmee ze raadgevingen en toekomstvoorspellingen van de goden probeerden te verkrijgen.

De bijeenkomsten van de Germanen in de Ballerkuil begonnen traditioneel 's ochtends vroeg, 'bij klimmender zonne'. De meetings in de kuil hadden niet alleen religieuze en spirituele bedoelingen, ook hield men zich op deze plek bezig met de rechtspraak en het bestuur van deze streek.

Etstoel

In de zevende eeuw na Christus kwam de 'kerstening' van Drenthe op gang. Missionarissen zoals de twee Ewalden en Sint Willehad verspreidden het evangelie in deze streek. Op den duur werd het christendom de officiële religie en werd het 'heidendom', zoals de aanbidding van Wodan, verboden. De Ballerkuil werd sindsdien niet meer gebruikt voor grote religieuze rituelen. Toch bleef men die locatie volgens de volksverhalen nog wel eeuwenlang gebruiken voor rechtspraak en bestuur.

Traditioneel zou in die kuil minstens één keer per jaar de zogenaamde Etstoel (het toenmalige bestuur van Drenthe) samen zijn gekomen, voor een grote openbare rechtszitting. De oplopende zijkanten van de Ballerkuil zouden daarbij gebruikt zijn als een publieke tribune, waarop belangstellenden uit de streek de rechtszitting volgden. Volgens de legendes zouden de traditionele jaarlijkse rechtszittingen op die plek tot in de vijftiende eeuw of misschien zelfs de zestiende eeuw hebben plaatsgevonden.

De plaatsnaam Balloo

Er wordt beweerd dat het nabijgelegen dorp Balloo haar naam dankt aan de rechtszittingen die in de kuil plaatsvonden. De oorspronkelijke dorpsnaam zou namelijk 'Banloo' zijn geweest. Daarbij zou de term 'Ban' verwijzen naar het woord 'bannen', wat vroeger 'rechtspreken' zou hebben betekend. 'Loo' betekent 'open plek in het bos'. Volgens de Drentse volksetymologie zou de plaatsnaam van het dorp dus oorspronkelijk hebben betekend: 'open plek in het bos waar rechtspraak plaatsvindt'.

De bronnen: Germaanse rituelen en rechtspraak in heilige bossen

John Picardt

De oudste papieren bron waarin het over de Ballerkuil gaat is het boek Antiquiteiten (of de Annales Drenthiae) uit 1660, van Johan Picardt. Hij was dominee in Rolde. Zijn boek wordt gezien als het eerste echte geschiedenisboek over Drenthe. Picardt wordt daarom ook wel 'de vader van de Drentse geschiedschrijving' genoemd.

Johan Picardt beschrijft in z'n boek verhalen die hij gehoord heeft over Ballerkuil. Als strenge gereformeerde dominee beschouwt hij die oude heilige locatie van de heidenen als een duivelse plek. In zijn tijd werd de Ballerkuil al niet meer voor rechtspraak of vergaderingen gebruikt; de kuil was toen een plek waar boeren kadavers van hun vee dumpten.

Tacitus

Er is een andere, nog veel oudere bron, die vaak gebruikt is bij het construeren van verhalen over de Ballerkuil: het werk van de Romeinse geschiedschrijver Tacitus. Hij heeft niet letterlijk over de Ballerkuil geschreven, maar wel over rechtszittingen en religieuze rituelen van de Germanen in heilige bossen. De informatie die Tacitus daarover vertelt is door schrijvers veelvuldig gebruikt, wanneer ze wilden vertellen wat er zich vroeger in de Ballerkuil zou hebben afgespeeld.

19e eeuw: romantiek en nationalisme

Hoewel Picardt dus in de 17e eeuw al over de Ballerkuil schreef, werd pas enkele eeuwen later, in de 19e eeuw, deze plek een 'historische hype'. De 19e eeuw is immers het tijdperk van de romantiek en het nationalisme. Overal in Europa werden in die periode romantische geschiedverhalen geschreven, waarin men (met als bron onder meer oude volksverhalen) probeerde aan te tonen hoe glorieus, interessant en oud de geschiedenis van hun eigen volk is.

In Drenthe werd de Ballerkuil een geliefd onderwerp voor zulke verhalen. Het werd gepresenteerd als een heilige plek die mogelijk duizenden jaren het religieuze en bestuurlijke middelpunt was geweest van Drenthe en verre omgeving. Drentse notabelen gingen zich in de 19e eeuw ook inzetten voor het behoud van deze 'historische' kuil. Men haalde de provinciale overheid over om de kuil en het omringende bos te kopen en het te benoemen tot een beschermd historisch monument.

‘Zooals hij in gansch Europa niet gezien had’

In 1881 kreeg de Ballerkuil ook bezoek van de beroemde Italiaanse archeoloog Luigi Prigorini. Hij sprak zijn bewondering uit voor dit Drentse monument. 'Hij noemde den Ballerkuil een monument van vroeger eeuwen, zooals hij in gansch Europa niet gezien had'.

Koninklijk bezoek: Wilhelmina en Emma bekijken 'Bij klimmender zonne'

De Ballerkuil groeide op den duur uit tot één van de beroemdste toeristische trekpleisters van Drenthe. Wie deze provincie bezocht, moest twee dingen zeker zien: de hunebedden en de Ballerkuil. Toen in 1895 Koningin-Regentes Emma en haar dochter, prinses Wilhelmina, een bezoek aan Drenthe brachten, was het ook vanzelfsprekend dat zij de Ballerkuil zouden bezoeken.

Ter ere van hun bezoek werd er in die kuil op die dag een toneelstuk opgevoerd, getiteld 'Bij klimmender zonne', waarin men de 'oud-Germaansche rechtspleging' naspeelde, zoals die daar eeuwenlang zou hebben plaatsgevonden. Naar aanleiding van dat koninklijke bezoek is er (in Rolde) een straat vlakbij de Ballerkuil naar haar vernoemd: de 'Koning Wilhelminalaan’.

Provinciehuis: vergaderzaal

Ook in de loop van de twintigste eeuw is de Ballerkuil lange tijd een beroemd monument en een symbool van Drentse historische trots gebleven. Toen er bijvoorbeeld een nieuw provinciehuis in Assen werd gebouwd (dat werd geopend in 1973), werd de grote vergaderzaal qua vorm ontworpen als een eerbetoon aan de Ballerkuil. Men beschouwde de vroegere bijeenkomsten in die kuil namelijk als de historische oorsprong van de Drentse democratie.

De twijfels en de werkelijkheid

Ondanks alle faam die de Ballerkuil in de loop der tijd opbouwde als 'historisch monument', zijn er altijd twijfels geweest over de werkelijke 'historische waarde' van deze locatie. Ook in de 19e eeuw, toen de Ballerkuil een echte historische hype was die door velen fanatiek omarmd werden, waren er diverse auteurs die vonden dat er veel te weinig feitelijke bewijzen waren voor al die grote historische verhalen. Maar ook diverse andere auteurs, die nochtans wel geneigd waren om die oude verhalen voor een belangrijk deel te geloven, betwijfelden of de kuil die door de provincie Drenthe was aangekocht wel werkelijk de juiste locatie was.

Opvallend genoeg waren er ook veel twijfels bij boeren uit de omgeving van Rolde en Balloo. Zij waren natuurlijk al generaties lang gewend om dagelijks met de grond in die streek te werken. Mede vanwege de structuur van de grond in de Ballerkuil, betwijfelden zij of deze kuil wel echt zo oud was.

Onderzoek

Uiteindelijk bleken de twijfels gerechtvaardigd. In de jaren tachtig van de 20e eeuw werd bij grondonderzoek vastgesteld dat de Ballerkuil inderdaad niet een stokoude kuil was, die al in de prehistorie gebruikt kon zijn. Ook zijn er op die plek of in de directe omgeving geen grote archeologische vondsten gedaan, die zouden kunnen bewijzen dat deze locatie eeuwenlang gebruikt is voor rechtspraak, bestuur en religieuze rituelen.

Pure fictie of de verkeerde locatie?

Zijn alle verhalen over de Ballerkuil pure fictie? Sommige mensen blijven hardnekkig geloven dat de oude verhalen merendeels wel waar zijn, maar dat men zich in de 19e eeuw heeft vergist en de verkeerde locatie toen benoemd heeft tot de 'officiële Ballerkuil'. Op een andere plek in de omgeving zou zich volgens hen wel de werkelijke Ballerkuil bevinden. Er zijn hiervoor diverse alternatieve locaties aangewezen, maar ook daar zijn geen harde bewijzen gevonden die de grote mythes over de Ballerkuil konden bewijzen.

Schrijfwijze: Ballerkuil of Balloërkuil?

Er bestaan twee schrijfwijzen van deze naam, die al heel lang naast elkaar worden gebruikt: Ballerkuil en Balloërkuil. Grofweg zou men kunnen zeggen dat in het verre verleden vaker de naam Ballerkuil werd gebruikt, maar dat men op den duur vaker de schrijfwijze Balloërkuil is gaan gebruiken.

Daar staat tegenover dat men in Drenthe vaker de oude schrijfwijze Ballerkuil is blijven gebruiken, terwijl de rest van Nederland duidelijk vaker Balloërkuil schrijft. Incidenteel wordt door journalisten in artikelen ook de schrijfwijze 'Ballooërkuil' gebruikt. In de alleroudste geschreven bronnen (Picardt) is de schrijfwijze van deze locatie overigens niet Ballerkuil of Balloërkuil, maar Ballerkuile.