Waterloop van de Merwede in licht-historisch perspectief

De waterloop van de huidige Boven-Merwede, Beneden-Merwede, Noord en Nieuwe Maas werd voorheen de Merwede ofwel Merwe genoemd. Deze waterloop sluit aan op daar waar de Waal en Afgedamde Maas samenstroomden, nabij Woudrichem, en stroomt nabij Vlaardingen samen met de Oude Maas. De lengte van deze waterloop is circa 57 km en maakt deel uit van de Rijndelta. Voor deze waterloop geldt dat in de loop van de tijd er wat veranderingen hebben plaatsgevonden wat betreft de ligging, doordat overstromingen land wegspoelden of doordat sedimenten op de bodem van de rivier invloed hadden op de stroomrichting. Maar in grote lijnen stroomde de Merwe(de) westwaarts tot aan de eerste bocht, noordwaarts tot aan de tweede bocht en opnieuw westwaarts tot aan het eindpunt. 'Merwede' was ook de naam van een gebied in de buurt van Woudrichem en daar heeft de waterloop haar naam aan te danken.

Merwede en Merwe

De namen 'Merwe' en 'Merwede' werden beiden gebruikt voor deze waterloop. 'Merwede' meer voor de bovenloop, tussen Woudrichem en Dordrecht, en 'Merwe' voor de benedenloop, van Dordrecht langs IJsselmonde tot Vlaardingen. Die benedenloop zal vóór 1164 vermoedelijk nog geen Merwe geheten hebben, want toen stroomde er een kreek ten zuiden van IJsselmonde in plaats van een rivier boven die nederzetting.

Rondom de waterloop tot aan de bocht naar het noorden

De waterloop van de gehele Merwede kan als het ware in drie delen gesplitst worden. Het eerste deel, dat zojuist de 'bovenloop' genoemd werd, is een kleine 24 km lang en stroomt van oost naar west tot aan de bocht naar het noorden.

Aangrenzende waterwegen in het eerste deel

De Merwede begint daar waar de Waal en de nu Afgedamde Maas samenstroomden.

De Waal is een aftakking van de Rijn en begint nabij Lobith. Het is een sterk stromende en soms zelfs kolkende rivier.

De Afgedamde Maas is een deel van de Maas dat noordwestwaarts stroomde en stroomt nu door de afdamming nauwelijks meer.

De eerste aftakking van de Merwede bevindt zich aan de zuidzijde en is er als zodanig nog niet zo lang: de Nieuwe Merwede.
Sinds de St. Elisabethsvloed van 1421 was er al wel een doorgang richting Hollands Diep. De waterverplaatsing via die route, door de Biesbosch, was zeer groot. Op zeker moment werd daar een kanaal aangelegd. Het beginpunt van dat kanaal, de Nieuwe Merwede, is het punt waar de Boven-Merwede zich splitst in de Beneden-Merwede (westwaarts) en in de Nieuwe Merwede (zuidwaarts).

Op wat nu de Beneden-Merwede genoemd wordt, mondt aan de noordzijde de Giessen uit. De Giessen is een veenrivier en komt uit het noordoosten.

Nederzettingen: van Woudrichem tot Dordrecht

Woudrichem, op 5 graden Oosterlengte, ligt in de oksel van de Afgedamde Maas en de Merwede. Deze nederzetting kwam tot bloei toen het visrechten kreeg van Dirk Loef van Horne, de stichter van slot Loevestein. Woudrichem, nabij Slot Loevestein, lag in de invloedsferen van Brabant, Gelre en Holland.

Aan de overzijde van de Merwede, op 4,58 graden Oosterlengte, ligt Gorinchem. Gorinchem ontstond vanaf het jaar 1000 nabij de monding van de Linge en kreeg door Floris IV voor haar ingezetenen tolvrijdom. Hugo de Groot, die in 1621 over de Merwe wist te ontsnappen uit Slot Loevestein, kwam er in zijn boekenkist aan, waarna hij opnieuw over het water en via Antwerpen verder vluchtte naar Parijs.

Sleeuwijk, op 4,57 graden Oosterlengte bezuiden de Merwede, is vooral bekend vanwege haar voetveer over de Merwede. Eén van de bekendste passagiers was Marie Louise van Oostenrijk, de vrouw van Napoleon Bonaparte. Het voetveer verviel toen de Merwedebrug in gebruik werd genomen in de zestiger jaren van de twintigste eeuw. Over die Merwedebrug ligt Rijksweg 27, een rijksweg die het Land van Heusden en Altena ging verbinden met de Alblasserwaard en waarlangs steden als Breda, Oosterhout, Geertruidenberg, Gorinchem en Utrecht liggen.

Naast Sleeuwijk, op 4,54 graden Oosterlengte, ligt bezuiden de Merwede Werkendam. Werkendam ontstond rondom een dam in rivier de 'Werken'.

Hardinxveld, op 4,50 graden Oosterlengte benoorden de Merwede, is inmiddels samengegaan met Giessendam. In de Merwede ter hoogte van Hardinxveld werd veel zand afgezet, mogelijk zand afkomstig uit de Maas.

Verder naar het westen, op 4,46 graden Oosterlengte, ligt Sliedrecht. Ooit lag Sliedrecht aan weerszijden van de Merwede. Sinds de St. Elisabethsvloed van 1421 ligt het nog enkel benoorden de waterloop. Sliedrecht is vooral bekend door de baggerbedrijven. Boeren ontdekten dat er met de aanleg van dijken en met baggeren meer viel te verdienen dan met veehouderij.

Papendrecht, op 4,41 graden Oosterlengte benoorden de Merwede, ligt nabij de bocht met de Noord.

Dordrecht ligt bezuidwesten de Merwede. Beoosten Dordrecht bevindt zich de ruïne van 'Huis te Merwede', dat een ridderhofstede was. Het 'huis' stond op een strategisch gunstige plek, maar werd geplunderd tijdens de Hoekse en Kabeljauwse Twisten en raakte tijdens de St. Elisabethsvloed verder in verval.

Rondom de waterloop tot aan de bocht naar het westen

Het tweede deel van de waterloop kwam in de twaalfde eeuw in de plaats van een andere stroming van de rivier: sinds de twaalfde eeuw maakt de bovenloop van de Merwede een scherpe bocht noordwaarts, maar voorheen was die bocht niet zo scherp.
Het tweede deel wordt nu de Noord genoemd.

Aangrenzende waterwegen in het tweede deel

De Dubbel is een rivier nabij Dordrecht die ooit aansloot op de Devel (nu bewesten de Noord) en die enerzijds uitmondde op wat nu het 'Waaltje' genoemd wordt en anderzijds op de Merwede.

Het Waaltje sluit aan de zuidwestzijde aan op wat nu de Oude Maas genoemd wordt en aan de oostzijde op de Noord. Aan de oostzijde zal het vóór de twaalfde eeuw aangesloten hebben op de Merwede. Dus waar nu de Merwede scherp noordwaarts afbuigt, zal deze voorheen meer met flauwe bochten aangesloten hebben op wat nu het Waaltje genoemd wordt: Waal en Waaltje vormden wellicht toen de waterloop en de Merwede was daar dan een stukje van.

Hetzij de Merwede westwaarts, hetzij de Oude Maas oostwaarts, doorbrak de Zwijndrechtse Waard. Daardoor kwamen Merwede en Oude Maas min of meer in elkaars verlengde te liggen en verloor het huidige Waaltje aan betekenis. De doorbraak zou tussen 1170 en 1176 kunnen zijn geweest, maar er zijn slechts globale aanwijzingen voor het moment van doorbraak.

Aan de oostzijde van de Noord mondt de Alblas uit, maar dan middels een sluis.

Het noordelijke deel van de Noord heette Donkersloot en was smal. Het zuidelijke deel van de Noord was breed en wordt ook wel Noorderdiep genoemd. Het kan zijn dat de Merwe eerst bewesten de Donkersloot stroomde.

Nederzettingen: van Zwijndrecht tot Kinderdijk

Niet ver van Dordrecht ligt Zwijndrecht. Zwijndrecht, bewesten de Merwe op 51,49 graden Noorderbreedte, is ontstaan vanaf de elfde eeuw. In de vijftiende eeuw was zoutwinning oftewel selnering in die buurt een voorname bron van inkomsten.

Hendrik-Ido-Ambacht, bewesten de Merwe op 51,51 graden Noorderbreedte, ligt aan het 'Waaltje'. Deze nederzetting is vernoemd naar één van de financiers van de dijk om de Zwijndrechtse Waard. In Hendrik-Ido-Ambacht werden schepen gesloopt als economische activiteit.

Alblasserdam, beoosten de Merwe op 51,52 graden Noorderbreedte, en Slikkerveer, bewesten, zijn bekend van werven voor scheepsbouw. Alblasserdam is vernoemd naar een dam in de Alblas.

In de oksel van de Lek en de Merwe/Noord ligt Kinderdijk, een dorp dat ook Elshout heeft geheten. Kinderdijk, op 51,53 graden Noorderbreedte, is bekend om de meer dan 16 molens.

Tussen Slikkerveer, Kinderdijk en Krimpen aan de Lek hebben veren gevaren en varen daar tegenwoordig weer. Sowieso hebben er over de Merwe vele veren gevaren.

Rondom de waterloop tot aan het eindpunt

Het derde deel, dat 24 km lang is, loopt ook weer van oost naar west, net als het eerste deel. Het begint bewesten Kinderdijk en loopt tot aan Vlaardingen.

Aangrenzende waterwegen in het derde deel

Bij Kinderdijk boog de Merwe westwaarts af. Benoorden Kinderdijk stroomt de Lek van oost naar west. Daar waar de Lek en Noord nu samenstromen, begint de Nieuwe Maas.

De Lek is een aftakking van de Nederrijn. Naar verloop van tijd is er steeds meer water door de Lek gaan stromen richting zee, met name na de afdamming van de Nederrijn bij Wijk bij Duurstede begin twaalfde eeuw.

Een paar kilometer na de bocht is er nu de monding van de Hollandse IJssel aan de noordzijde van de Nieuwe Maas. Deze IJssel is van origine een aftakking van de Lek, maar ter hoogte van IJsselstein is ook de Hollandse IJssel afgedamd. De Hollandse IJssel stroomt benoorden de Lek.

Aan dezelfde noordzijde mondt ook de Rotte uit, maar sinds een afdamming in 1270 niet meer rechtstreeks. Er werd daar een stelsel van waterlopen (singels en havens) aangelegd.

Bezuiden het deel van de Merwe dat nu de Nieuwe Maas heet liepen kreken en die mondden ook op de Merwe uit.

De Schie stroomt aan dezelfde zijde als de Rotte en kreeg ook een stelsel van aangelegde waterlopen nabij de Merwe.

En tenslotte (wederom) de Oude Maas die ter hoogte van Vlaardingen samenstroomde met de Merwe en verder voerde als 'het Scheur' richting zee.

Oude Maas en Maas

Bewesten Dordrecht loopt de Oude Maas ter hoogte van de monding van het 'Waaltje' nog verder westwaarts en buigt dan op zeker moment noordwaarts af richting Vlaardingen, richting het Scheur. De Oude Maas wordt ook Maas genoemd, omdat Maaswater vanaf Heusden bezuiden de Biesbosch en bewesten Dordrecht bij die waterloop uitkwam. Bewesten Dordrecht ligt de Binnenmaas, een restant van de 'Maasroute'. En wat nu de Afgedamde Maas wordt genoemd, was de route van Heusden naar de Merwede bij Andel.

Nederzettingen: van IJsselmonde tot Vlaardingen

IJsselmonde, dat op 51,54 graden Noorderbreedte en 4,33 graden Oosterlengte tot het jaar 1164 aan de monding van de Hollandse IJssel lag, kwam daarna, door veranderde stroming van het water, tegenover de monding en aan de Merwe te liggen.

Rotterdam en Schiedam zijn ontstaan rondom de dammen in onderscheidenlijk de Rotte en de Schie. In Rotterdam werd enkele eeuwen na de aanleg van de dam het VOC-schip 'Huis te Merwede' gebouwd, dat vernoemd werd naar de ruïne van de ridderhofstede naast Dordrecht. Dit op 4,29 graden Oosterlengte.

Bezuiden de Merwe ontstonden naast IJsselmonde onder andere Feijenoord, Katendrecht, Charlois en Rhoon. Rhoon ligt het dichtst bij Vlaardingen.

Vlaardingen, benoorden de Merwe op 4,20 graden Oosterlengte, ontstond in de achtste eeuw, maar al in de Oudheid woonden er mensen. De afstand tussen Vlaardingen en Woudrichem is in vogelvlucht circa 46 km.

Getijdenbeweging

In de Middeleeuwen werkte de getijdenbeweging vanaf zee door tot aan Nijmegen en dus ook via de Merwe(de). Vooral door de Deltawerken is die getijdenbeweging sterk afgevlakt. Het water bleef voorheen vaak niet in de kreken en rivieren: er hebben in de loop van de tijd vele overstromingen plaatsgevonden.

Bedijkingen

Vanwege de vorming van nederzettingen en de vele overstromingen werden vanaf het begin van het vorige millennium dijken aangelegd. Een omdijkt en al dan niet geheel omwaterd gebied wordt een waard genoemd. Zo ontstonden de Zwijndrechtse Waard, de Alblasserwaard, de Riederwaard en de Grote of Hollandse Waard. In laatstgenoemde waard lagen onder meer Huis te Merwede, Geertruidenberg en Werkendam. In de Riederwaard lag Ridderkerk en in de Alblasserwaard de nederzettingen Hardinxveld en Kinderdijk.

Langs de noordzijde van de Merwe bij Rotterdam en langs de westzijde van de Hollandse IJssel kwam een dijk die nog altijd bekend staat als Schiedams Hoge Zeedijk. Vanaf 1435 werd het ambacht Oost-IJsselmonde bedijkt. Later volgde bedijking van gebieden in westwaartse richting, dus aan de zuidzijde van wat nu de Nieuwe Maas heet.

Molens werden ingezet om het waterpeiling de waarden te beheersen, om koren te malen of om hout te zagen voor bijvoorbeeld scheepsbouw.