Odoorner baksels - oplichterij in de archeologie

Rond het jaar 1900 werden er diverse opvallende vondsten gedaan in de omgeving van de Drentse plaats Odoorn. Men beschouwde het toen als belangrijke archeologische objecten. Het was echter onduidelijk uit welke periode deze vondsten kwamen. Waren ze prehistorisch? Waren ze van hunebedbouwers? Of kwamen ze uit de mythische stad Hunsow? Uiteindelijk bleken het helemaal geen oude objecten te zijn, maar vervalsingen.

De vinders: de gebroeders Arends en Wiert Egberts

Van wie waren deze objecten afkomstig? Vanaf 1899 werden ze gevonden door de drie gebroeders Arends (Hendrik, Johannes Rudolf en Johannes) en hun vriend Wiert Egberts. De objecten die zij vonden waren onder meer stenen bijlen, aardewerken beeldjes en potjes. Hun vondsten werden in eerste instantie vooral opgekocht door medewerkers van het Drentsch Museum. Er was groot enthousiasme over deze bijzondere archeologische objecten. In kranten schreef men juichend dat deze vondsten 'het Drentsch Museum ongetwijfeld in belangrijkheid doen stijgen.'

Odoorner Cultuur

Een groot deel van de objecten leek qua stijl totaal niet op alle andere archeologische vondsten die ooit waren gedaan; dat maakte die nieuwe vondsten in eerste instantie juist extra speciaal. De objecten kregen als bijnaam de 'Odoorner Baksels'. Het onbekende volk, dat vele eeuwen geleden deze dingen zou hebben gemaakt, kreeg als bijnaam 'de Odoorner cultuur'.

Bij de meeste medewerkers van het Drentsch Museum was er in eerste instantie weinig wantrouwen tegen de vondsten. Eén van de redenen waarom men de vinders vertrouwde, was dat men een medewerker van het museum meenam naar hun opgravingen en die ter plekke kon toezien hoe ze spullen uit de grond haalden.

De verwarring: prehistorie of Hunsow?

De archeologie stond in die periode in Nederland nog in de kinderschoenen. Er waren weinig goede, bruikbare methodes waarmee men de ouderdom van gevonden objecten vast kon stellen. Die taak werd natuurlijk nog extra bemoeilijkt doordat de vondsten zo anders waren dan alles wat men ooit voorheen had gevonden.

In eerste instantie neigde men ernaar om objecten te beschouwen als spullen uit de prehistorie. Toen er echter meer en meer objecten gevonden werden, moest men concluderen dat dit niet kon kloppen. Op veel later gevonden objecten zaten namelijk symbolische versierselen zoals christelijke kruizen, die onmogelijk uit de prehistorie konden stammen.

De mythische stad Hunsow

Hierdoor kwam er ruimte voor een andere, nog spectaculairdere theorie: mogelijk waren deze objecten resten uit het mythische Hunsow. Volgens oude verhalen was Hunsow eeuwenlang een bloeiende handelsplaats in Drenthe, een ‘stad van welvaart, geluk en rechtvaardigheid’. In de negende eeuw na Christus kwam er echter door een grootschalige aanval van de Noormannen een einde aan deze stad.

Ondanks de vele legendes die over deze plaats bestonden, was er nog nooit feitelijk bewijsmateriaal gevonden, dat Hunsow werkelijk had bestaan. De plaats had volgens de legendes waarschijnlijk in het oosten van Drenthe gelegen, in de streek waar ook Odoorn in lag. Waren deze vondsten uit Odoorn dan eindelijk de eerste bewijzen voor het bestaan van de mythische stad Hunsow?

De ontmaskering

De gebroeders Arends en hun vriend Egberts bleven enorm veel objecten vinden. Daardoor begon men bij het Drentsch Museum om praktische redenen enigszins in paniek te raken: het budget raakte op om nog vondsten op te kunnen kopen. Ze vroegen daarom zelfs aan de vinders of ze alsjeblieft hun zoektochten even zouden kunnen staken, in afwachting totdat het museum weer wat nieuw budget zou hebben.

Leiden

De vinders gingen daar echter niet op in. Zij gingen hun vondsten steeds meer ook aan andere musea verkopen, waaronder het Rijksmuseum van Oudheiden te Leiden. En daar ging het voor hen mis.

Toen men in Leiden de aangekochte 'baksels uit Odoorn' schoon wilde maken, merkte men tot hun verbijstering dat deze objecten oplosten in water. Het waren dus helemaal geen baksels, maar slechts objecten van hard geworden klei. Daaruit trok men een logische conclusie: het was totaal onmogelijk dat deze objecten, die zo slecht tegen water konden, vele eeuwen in de vochtige veengrond van Odoorn hadden gelegen.

De bekentenis

In Leiden was dit de hoofdreden waarom men de 'Odoorner Baksels' beschouwde als vervalsingen. In Drenthe bleef men daarentegen nog enige tijd geloven dat de vondsten authentiek waren, al groeide bij hen op den duur ook het wantrouwen. Uiteindelijk erkende in 1902 één van de gebroeders Arends dat een groot deel van hun 'vondsten' inderdaad vervalsingen waren. Ze waren deels gemaakt op basis van afbeeldingen van archeologische objecten, die een medewerker van het museum in al z'n naïviteit ooit aan de gebroeders had laten zien. Later waren de vervalsers meer en meer hun eigen creativiteit gaan uitleven op de vervalsingen, vandaar dat er allerlei versierselen op de objecten kwamen te staan die de onderzoekers in grote verwarring brachten.

Toneelstukken

De openbare opgravingen, waarbij de broers spullen in de grond vonden, terwijl er een medewerker van het museum bij aanwezig was, bleken totale toneelstukjes te zijn geweest, waarbij de broers van tevoren de objecten in de grond hadden gestopt.

Vervolging?

Opvallend genoeg is er niets bekend over een eventuele gerechtelijke strafprocedure tegen de vervalsers. Volgens de verhalen zouden de vervalsers na hun biecht alle opbrengsten hebben mogen houden van de spullen die ze verkocht hadden. Wat was hiervoor de reden? Waarom werden ze niet aangeklaagd door het Drentsch Museum? Eén van de mogelijke theorieën is, dat de personen die de valse objecten hadden gekocht, zich dusdanig schaamden voor hun foute inschattingen, zodat ze beslist geen behoefte hadden aan een grote openbare rechtszitting, waarin zij hun blunders moesten toegeven.

De vernietiging

Hoe is het later verlopen met de vervalste objecten? Het merendeel van deze 'Odoorner Baksels' is in 1916 door het Drentsch Museum vernietigd. Men hoopte op die manier definitief een punt te kunnen zetten achter deze pijnlijke episode voor het museum.
Toch zijn er juist door die vernietiging later ook weer nieuwe theorieën opgedoken. Ja, het merendeel van de objecten was vals. Die waren geproduceerd omdat de 'vinders' de smaak te pakken hadden gekregen van het verkopen van 'archeologische objecten' en hieraan zoveel mogelijk geld wilden verdienen. Maar waren werkelijk alle objecten vals?

Het mysterie van Odoorn

Er zijn mensen die graag de theorie aanhangen, dat niet alle objecten vals waren. Volgens die theorie zouden dus ook echte objecten, waaronder zelfs bewijzen voor het bestaan van de stad Hunsow, in 1916 vernietigd zijn. Deze theorie is op z'n zachtst gezegd niet erg overtuigend, maar daar staat tegenover dat deze theorie feitelijk niet makkelijk definitief ontkracht kan worden. De objecten die wetenschappelijk onderzocht zouden moeten worden om hierover uitsluitsel te geven, zijn immers vernietigd in 1916.

Lees verder

• Hunsow, een verdwenen stad in Drenthe?