De anarchie: strijd koning Stefanus en keizerin Mathilde

De anarchie was een successiestrijd tussen koning Stefanus en keizerin Mathilde. Bij de dood van de vader van Mathilde Hendrik I, koning van Engeland, zag Stefanus zijn kans schoon en liet hij zich snel tot koning kronen. Mathilde was door haar vader als erfgenaam aangewezen. Bepaalde leenmannen en geestelijken hadden moeite met het idee dat een vrouw de Engelse koning zou opvolgen. Het lukt Mathilde niet om haar geboorterecht te claimen. Ze maakt daarbij ook nog een inschattingsfout waardoor ze haar laatste kans verspeelde. Uiteindelijk lukt het haar zoon Hendrik II wel om koning van Engeland te worden.

Stefanus van Blois
Keizerin Mathilde
Tweede huwelijk Mathilde met Godfried V van Anjou
Strijd om de erfenis tussen Stefanus en Mathilde
De anarchie
Aanval oom van Mathilde
Tactische fout keizerin Mathilde
Mislukte pogingen
Hendrik II wordt koning van Engeland

Stefanus van Blois

Stefanus was de zoon van Stefanus II van Blois en zijn vrouw Adela van Engeland. Adela stamde uit een roemruchte familie want ze was de dochter van Willem de veroveraar. Stefanus leefde van 1096 tot en met 1154. Hij trouwde met Mathilde van Boulogne, de dochter en erfgename van graaf Eustatius III van Boulogne. Nadat Stefanus koning werd van Engeland werd Mathilde aangeduid als Mathilde de koningin en Stefanus zijn tegenstander die ook Mathilde heette werd aangeduid als de keizerin omdat ze met de Duitse keizer getrouwd was geweest. Toen hij na de dood van zijn schoonvader diens omvangrijke bezittingen erfde was hij een van de belangrijkste en rijkste mannen in Engeland en Frankrijk.

Keizerin Mathilde

Keizerin Mathilde / Bron: PurpleHz, Wikimedia Commons (Publiek domein)

Mathilde was de dochter van Hendrik I en zijn vrouw Mathilde van Schotland. Ze leefde van 1102 tot en met 1167. Ze was een kleindochter van Willem de veroveraar maar via haar moeder ook een afstammeling van de Angelsaksische koningen die Engeland eeuwenlang geregeerd hadden. Mathilde trouwde met de Duitse keizer Hendrik V. Het huwelijk bleef kinderloos en na de dood van haar man moest ze hertrouwen met Godfried V van Anjou. Nadat haar broer Willem was verdronken bij het vergaan van het witte schip werd Mathilde de troonopvolgster van Hendrik I. Het lukt Hendrik I ook niet meer om met zijn nieuwe jonge vrouw nog kinderen te krijgen. Hendrik I liet zijn edelen meermalen trouw beloven aan Mathilde.

Tweede huwelijk Mathilde met Godfried V van Anjou

Na de dood van keizer Hendrik V wilde Hendrik I dat zijn dochter terug zou komen naar het Engelse hof. Hij wilde ook dat ze zou trouwen met Godfried V van Anjou. Mathilde vond Godfried maar niets, hij was te jong voor haar en ze vond hem ook niet goed genoeg voor haar. Op 17 juni 1128 trouwden ze toch; hij was vijftien en zij zesentwintig. Het huwelijk was een ramp en in 1129 verliet Mathilde Godfried. Hendrik I regelde in reactie daarop een speciale dag aan het hof waarbij hij Mathilde opdroeg terug te gaan naar Godfried. De aanwezige edelen moesten trouw zweren aan Mathilde en haar erkennen als de erfgenaam van Hendrik I. Ook Stefanus was daarbij aanwezig en erkende Mathilde als erfgenaam van Hendrik I. Godfried en Mathilde kregen tijdens hun huwelijk uiteindelijk drie kinderen Hendrik, Godfried en Willem. Het huwelijk bleef problematisch.

Strijd om de erfenis tussen Stefanus en Mathilde

Wanneer Hendrik I sterft in 1135 is Mathilde niet in Engeland maar in Anjou. Het is moeilijk voor haar om naar Engeland af te reizen omdat ze zwanger is. Haar man kon ook niet weg omdat hij druk was met het onderdrukken van een opstand. Stefanus haast zich naar Engeland vanuit het graafschap Blois in Frankrijk. Hij twijfelt geen moment en laat zich door tussenkomst van zijn broer de bisschop van Winchester, Hendrik met pauselijk legaat, door de aartsbisschop van Canterbury tot koning kronen. Slechts enkele edelen en geestelijken waren bij de kroning aanwezig.

De anarchie

Veldslag bij Lincoln / Bron: British Library, Wikimedia Commons (Publiek domein)

Nadat Stefanus zichzelf tot koning laat kronen breekt de periode aan die in de geschiedenis de anarchie wordt genoemd. Dat is de strijd die koning Stefanus voerde met keizerin Mathilde om de Engelse troon van 1135 tot 1154.

Aanval oom van Mathilde

Na het nieuws van de kroning van Stefanus besluit de oom van Mathilde van moederskant, Koning David I van Schotland, Engeland binnen te vallen. Stefanus weet die aanval met gemak weerstand te bieden. In eerste instantie erkende de halfbroer van keizerin Mathilde, Robert van Gloucester, Stefanus als koning. Echter toen Stefanus naar Normandië kwam om ook daar de gebieden te claimen brak er ruzie uit tussen de door Stefanus ingehuurde soldaten die uit Vlaanderen kwamen en de Normandische edelen. Robert van Gloucester was er zelfs van overtuigd dat Stefanus hem geprobeerd heeft te vermoorden en zegde de steun aan Stefanus op. Hij werd de belangrijkste bondgenoot van keizerin Mathilde.

Tactische fout keizerin Mathilde

Robert en keizerin Mathilde reizen in 1139 af naar Engeland en vreemd genoeg krijgen zij een vrijgeleide alsmede het hele meereizende gezelschap van koning Stefanus om naar Bristol te reizen. Mathilde wilde haar moeder bezoeken die op het kasteel van Arundel woonde. Het lukt Robert en Mathilde om Stefanus in 1141 te verslaan en gevangen te nemen. Mathilde toog naar Londen om zichzelf te laten kronen maar de stad wilde haar alleen toegang geven als ze bereid was om de belastingen te verlagen. Ze wilde daarover niet onderhandelen waarop de stad haar de toegang weigerde en achter Stefanus ging staan. Mathilde vertrok naar Winchester, waarschijnlijk om zich daar te laten kronen, maar werd daar de pas afgesneden door het leger van koningin Mathilde die ook steun had gekregen van de stad Londen. Mathilde vluchtte maar Robert werd gegrepen. De twee krijgsgevangenen Robert en Stefanus werden tegen elkaar geruild.

Het was een tactische fout van Mathilde dat ze de belastingen van de stad Londen niet wilde verlagen. Om koning te worden had Stefanus wel de steun van de edelen en steden weten te krijgen door het Danegeld af te schaffen. Danegeld was het geld dat betaald moest worden aan de Vikingen om te zorgen dat het land niet door hen geplunderd zou worden. Door Willem de veroveraar werd deze belasting gehandhaafd en het het geld werd gebruikt voor zijn oorlogen op het continent.

Mislukte pogingen

Mathilde probeerde nog twee keer tevergeefs kastelen te belegeren. Allebei de keren werd het een jammerlijke mislukking en Mathilde moest vluchten. Mathilde bleek een ware Houdini of beter gezegd Houdini was een ware Mathilde. Ze wist meermalen door slimme trucs te ontsnappen. Bijvoorbeeld door zich in het wit te kleden zodat ze niet zou opvallen in de sneeuw of ze liet zich via een grafkist vervoeren. Godfried was ondertussen wel succesvol in Normandië en in 1148 gaat Mathilde naar Normandië. In 1149 geeft Godfried de macht in Normandië over aan zijn zoon Hendrik II.

De anarchie in het kort weergegeven, de belangrijkste gebeurtenissen:

regelmatig binnenvallen van schotten in Engeland en andersom. Het was de hele tijd stuivertje wisselen over de gebieden;
de meeste edelen erkenden wel het koningschap van Stefanus maar er stond geen straf op voor degenen die hem niet steunden;
Godfried van Anjou viel Normandië aan totdat Stefanus hem afkocht middels een overeenkomst;
Robert van Gloucester zegde de steun aan Stefanus op dus Stefanus moest zich uit grote delen van Schotland terug trekken;
Stefanus richt een bloedbad aan in Shrewsbury hij laat het garnizoen dat zich aan hem had overgegeven vermoorden;
Stefanus kreeg een ernstig conflict met de bisschop van Salisbury. De familie van de bisschop kiest de kant van keizerin Mathilde;
de relatie met de kerk wordt slechter omdat Stefanus steeds meer van zijn mensen in kerkelijke ambten benoemd;
toen keizerin Mathilde haar moeder ging bezoeken gaf hij haar en Robert en hun hele gezelschap een vrijgeleide. Hij had ze ook gevangen kunnen nemen. Stefanus had wel vaker een vrijgeleide gegeven en nam dan de betreffende edele toch gevangen;
Stefanus belegerde het kasteel van Lincoln en werd daar door Robert van Gloucester aangevallen (slag bij Lincoln). Stefanus werd verslagen en gevangengenomen;
Stefanus zijn broer Theobald kon hem niet te hulp schieten omdat hij in conflict was met de Franse koning vanwege de kwestie van Petronilla, de zus van Eleonora van Aquitanië die de man van de zus van Theobald en Stefanus had afgepakt;
Godfried van Anjou veroverde Normandië;
Mathilde wil zichzelf laten kronen in Londen. De broer van koning Stefanus, Hendrik met pauselijk legaat, weigerde zijn medewerking aan de kroning nadat Mathilde niet akkoord wilde gaan met de vrijlating van Stefanus in ruil daarvoor;
doordat Mathilde Londen geen belastingverlaging wilde geven moest ze uit Londen wegvluchten;
de tocht van keizerin Mathilde naar Winchester is een complete mislukking omdat koningin Mathilde haar daar te slim af is en Robert gevangen neemt;
Stefanus en Robert worden tegen elkaar geruild;
keizerin Mathilde weet een aantal keren op ingenieuze wijze te ontsnappen bij een aantal mislukte offensieven;
Stefanus en zijn broer Hendrik worden in 1143 door Robert verslagen;
koning Stefanus heeft grote problemen met zijn leenmannen;
na de dood van Robert in 1147 neemt Hendrik II, de zoon van Mathilde, de strijd tegen Stefanus over;
Hendrik II zijn aanval met een huurleger mislukte;
in 1152 trouwt Hendrik II met Eleonora van Aquitanië en heeft daardoor de middelen om een omvangrijk leger op de been te krijgen;
de edelen aan beide kanten hadden geen zin meer om te vechten en dwongen de kemphanen om tot een overeenstemming te komen;
de oudste zoon van koning Stefanus overlijdt;
Stefanus en Hendrik II sluiten vrede. Stefanus blijft koning maar Hendrik II zal hem opvolgen na zijn dood.

Hendrik II wordt koning van Engeland

Kroning Hendrik II / Bron: Matthew Paris, Wikimedia Commons (Publiek domein)

Vlak voor het overlijden van Godfried in 1151 geeft hij zijn zoon, Hendrik II, de macht over Normandië. In 1152 trouwt Hendrik met Eleonora van Aquitanië. Na een aantal offensieven van Hendrik II op Stefanus komen de heren uiteindelijk tot een vredesverdrag. Na Stefanus zijn dood zal Hendrik II hem opvolgen. Stefanus overlijdt in 1154 en Hendrik II wordt tot koning gekroond. Hoe het afliep met keizerin Mathilde? Ze trok zich terug in Rouen en overleed daar in 1167. Haar zonen Godfried en Willem waren haar al voor gegaan.