De Sint-Louis, de boot die 937 Joden naar Cuba zou brengen

Het is de vooravond van Wereldoorlog II. Op 13 mei 1939 vertrekt de Sint-Louis vanuit het Duitse Hamburg met aan boord zo'n 900 Joden richting Havana in Cuba. Goebbels wil zo bewijzen dat Duitsland de Joden niet wil verbieden om te vertrekken als ze dat willen. De passagiers denken dat ze het naziregime ontvluchten en dat ze op weg zijn naar hun vrijheid. Het draait echter anders uit. Ze mogen niet van boord in Cuba. Het schip doet verschillende landen aan, maar nergens mogen ze aan land. Uiteindelijk zullen ze terug naar Europa varen en worden de bootvluchtelingen opgevangen in verschillende Europese landen. Dan breekt Wereldoorlog II overal uit en zal het leven van zeker twee derde van de opvarenden toch nog eindigen in een concentratiekamp.

Besprekingen na de Kristalnacht

Na de befaamde Kristalnacht (8 november 1938), de nacht waarin nazi's synagogen in brand staken en Joodse huizen lieten plunderen, hadden Goebbels, Heydrich en Goering een zakenlunch in Berlijn. In een privésalon van het Adlonhotel bespraken ze hun propaganda naar de buitenwereld toe. Het is hier dat ze besloten dat Joden die Duitsland wilden verlaten, niet zouden worden tegengehouden. In ruil moesten de emigranten echter wel al hun goederen achterlaten alsook hun hele vermogen. Daarbovenop moesten ze aan de Duitsers ook nog eens een taks betalen als dank voor de vrijgevigheid van het Derde Rijk.

Op naar de vrijheid!

13 mei 1939: de Sint-Louis zet koers naar Cuba

Op 13 mei 1939 om acht uur 's avonds vertrekt de MS Sint-Louis vanuit het Duitse Hamburg richting Havana in Cuba. Aan boord een kleine 900 Joden die heel hun hebben en houden hebben achtergelaten in ruil voor hun vrijheid. Nazi-Duitsland verlaten was hun laatste hoop op een beter leven elders. Sommige van de passagiers waren zelfs ontsnapt uit Dachau om mee te kunnen vertrekken. De sfeer aan boord is goed. De 231 bemanningsleden van het luxe schip hebben van kapitein Gustav Schröder orders gekregen om de passagiers als gewone cruisepassagiers te behandelen. In Cuba zullen de emigranten, die in het bezit waren van een toeristisch visa voor Cuba of een immigratievergunning, wachten tot ze hun verblijfsvergunning voor de Verenigde Staten, hun uiteindelijke doel, krijgen.

15 mei 1939: Cherbourg

Op 15 mei 1939 maakt de St. Louis een laatste halte op Europese grond in het Franse Cherbourg. Hier pikt het schip de laatste passagiers op en daarna begint het aan de grote oversteek.

23 mei 1939: twee weken zwalpen op de Oceaan

De Sint-Louis wil de Cubaanse territoriale wateren binnenvaren. Het is op dat moment dat Gustav Schröder, de kapitein van de Sint-Louis, slecht nieuws krijgt van de Cubaanse regering in Havana. Het schip mag niet in Cuba aanmeren en moet zijn 'lading' terugbrengen naar Hamburg. Schröder weet dat terugkeren naar Duitsland gelijk staat aan een zekere dood voor zijn passagiers. Het schip zet daarom op 2 juni 1939 koers naar Miami in de Verenigde Staten. Maar ook President Roosevelt verbiedt het schip om aan te meren. Koers naar Canada dan maar. Spijtig genoeg stuit kapitein Schröder hier ook op een nee, ondanks het feit dat Joodse organisaties steeds hogere premies aanbieden aan de desbetreffende regeringen om de Duitse Joden toch binnen te laten. De sfeer aan boord van het schip wordt grimmiger. De passagiers weten ook dat ze tot elke prijs moeten vermijden om terug naar Duitsland te worden gebracht.

Terug naar af

6 juni 1939: naar Europa

Na bijna een maand op zee en talloze weigeringen van verschillende landen om aan te meren, zet de Sint-Louis op 6 juni 1939 dan maar koers naar Europa. Kapitein Schröder overweegt om het schip in Engeland schipbreuk te doen leiden. Zo wil hij vermijden dat zijn beschermelingen ten prooi vallen van de nazi's. Maar het JJDC (Jewish Joint Distribution Committee) gaat ondertussen besprekingen aan met de Belgische regering. En de regering Pierlot stemt in om 214 bootvluchtelingen op zijn grondgebied binnen te laten. Drie landen volgen het voorbeeld van België: Engeland neemt 287 mensen voor zijn rekening, Frankrijk 224 en Nederland 181.

17 juni 1939: aankomst in Antwerpen

Op 17 juni 1939 meert de Sint-Louis aan in Antwerpen, na meer dan één maand op zee. Van hieruit werden de Duitse Joden verdeeld over de vier gastvrije landen. In Nederland worden de immigranten verdeeld over een drietal punten. Een van deze punten is Vluchtelingenkamp Westerbork in Drenthe. In Frankrijk worden ze per boot naar Boulogne-sur-Mer gevoerd. In Engeland komen ze aan in Southhampton. Eindelijk in veiligheid. Tenminste, dat dachten de alsnog geredde passagiers.

Oorlogsverklaring

Enkele weken later verklaart Duitsland de oorlog aan België en de Wehrmacht overspoelt een groot deel van Westelijk Europa. De uit Duitsland gevluchte Joden bevinden zich in Frankrijk, België en Nederland als 'onderdanen van een vijandig land'. Als zodanig worden ze dan toch nog afgevoerd naar concentratiekampen. Tweederde van de passagiers die naar Cuba waren vertrokken met de Sint-Louis met de hoop naar Amerika te kunnen gaan en vrij te zijn, zullen uiteindelijk dan toch nog omkomen.

Waarom werd de Sint-Louis de oceaan overgestuurd naar Cuba?

Er waren twee redenen waarom de Sint-Louis vanuit Duitsland naar Cuba werd gestuurd. Enerzijds moest het blazoen van nazi- Duitsland een beetje worden opgepoetst. Door de Sint-Louis te laten vertrekken met bijna 1000 mensen aan boord, wilden de Duitsers bewijzen dat ze de Joden niet gevangen hielden in Duitsland. Mits een financiële compensatie en een peperduur ticket mochten ze de overtocht naar de Verenigde Staten maken. Ze boden hen zelfs het schip met kapitein en bemanning aan! Een andere reden was dat de Duitse Sint-Louis een spionagemissie had. Hiervoor waren zes nazi-observators aan boord, die in Cuba zouden gaan kijken hoe het Amerikaanse leger vanaf het eiland opereerde.

Het belang van de Sint-Louis voor het verdere verloop van de Jodenvervolging

Het uiteindelijke doel van Duitsland was om te kijken of ze al de Joden uit hun land zouden kunnen krijgen. De Sint-Louis met aan boord iets meer dan negenhonderd Duitse Joden was een eerste poging. Toen ze zagen dat geen enkel land de amper 900 mensen wilde binnen nemen, beseften ze dat ze op deze manier nooit van 'hun Joden' af konden komen. Ze moesten dus een nieuwe manier verzinnen om de Joden weg te krijgen. Het was na deze mislukte poging om Joden naar Amerika te deporteren dat de eerste plannen werden gesmeed voor het wegbrengen van Joden naar concentratiekampen. Hier moesten de Joden dan maar vernietigd worden.

Waarom weigerden Cuba en de Verenigde Staten de Joodse bootvluchtelingen?

De reden waarom Cuba en de Verenigde Staten de Duitse Joden weigerden, was van puur economische aard. Cuba wist dat de bootvluchtelingen minimum drie jaar in hun land zouden moeten verblijven alvorens te worden toegelaten in de Verenigde Staten. Ze zouden dus heel die tijd het werk afnemen van de Cubanen, die zelf voor de overgrote meerderheid al in slechte papieren zaten. De toeristenvisa die aan de Duitse Joden waren afgeleverd, waren eigenlijk niet voldoende om in Cuba aan land te mogen gaan. President Brú wist dit en werd later aangeklaagd voor corruptie. In Amerika klonk hetzelfde verhaal. Amerika maakte op dat moment een recessie mee en zat dus niet te wachten op extra mensen die misschien ook niet aan werk gingen geraken of het werk van de Amerikanen zouden inpikken.

Bekende passagiers aan boord van de MS St. Louis

De Sint-Louis had enkele passagiers aan boord die bij sommigen wel een belletje zullen doen rinkelen. Zo was er ene Leon Joel. Deze man is de grootoom van de Amerikaanse zanger Billy Joel. Ook Arno Motulsky, een bekende gen-wetenschapper, zat op het vervloekte schip.

Kapitein Gustav Schröder

Kapitein Gustav Schröder was een Duitser geboren in 1885 in een deel van Duitsland dat nu bij Denemarken hoort. Als kapitein van de Sint-Louis deed hij er alles aan om de Joden aan boord van zijn schip menswaardig te behandelen en om ze te redden van een zekere dood. In maart 1993 verkreeg hij daarom postuum van Yad Vashem de titel "Righteous Among the Nations". In 2000 werd er in Hamburg een straat naar hem genoemd en werd er in diezelfde stad een gedenkplaat voor hem onthuldigd.

Wat gebeurde er verder met de Sint-Louis?

Van 1940 tot 1944 werd de Sint-Louis opgeëist door de Kriegsmarine en diende het als drijvende kazerne. Tevens werd het ingezet voor het troepentransport. Op 30 augustus 1944 werd het zwaar beschadigd tijdens een bombardement op de stad Kiel. Het schip werd hersteld en diende dan tot 1946 als hotelboot. In 1952 werd het verschroot. Je kan het dus nog enkel zien op oude foto's en beelden.

Meer weten over deze tragische gebeurtenis?

Voor wie meer wil lezen of zien over het verhaal van de Sint-Louis en de Joodse bootvluchtelingen, zijn er onder andere volgende boeken of films:

• Het boek 'Schipper naast God' van Jan de Hartog is gebaseerd op het gelijknamige toneelstuk. In het toneelstuk gaan 250 Joden met het schip de 'Hoop voor allen' naar Zuid-Amerika. Hier mogen ze echter niet aanmeren. Het boek is een herbewerking van het toneelstuk maar met nog meer elementen van de verhalen van de Duitse Joden aan boord van de Sint-Louis. Zowel toneelstuk als boek zijn geschiedkundig niet erg trouw aan de feiten, data en afloop maar het geeft wel een goed beeld weer van wat er rond 1939 gebeurde.
• De documentaire "No one wanted us - The tragic Voyage of the SS St. Louis" op historiek.net. In deze korte maar ontroerende reportage in het Engels wordt de geschiedenis van de opvarenden verteld en krijg je beelden te zien van enkele van hen en van het schip. Ook wordt het historische belang van deze eerste, overal geweigerde bootvluchtelingen uitgelegd.
• Het boek 'Un bateau pour l'enfer' van Gilbert Sinoué, uitgegeven bij Calmann-Lévy in 2005
• Het boek 'L'odyssée de la peur' van Bernard Benyamin, uitgegeven bij First Edition in 2016
• De film 'Voyage of the Damned' uit 1976 van regisseur Stuart Rosenberg