Willem van Oranje en de Nederlandse eenheid

Prins Willem van Oranje en de eenheid van de Nederlanden. Er is veel geschreven over het leven van Willem van Oranje. Toch is er maar weinig bekend over hoezeer hij begaan was met de eenheid van de Nederlanden. In de traditionele geschiedschrijving komt steevast het beeld naar voren van een edelman, die op de bres staat voor de reformatie. In dit artikel wil ik betogen dat Oranje juist bereid was om godsdienstige twisten opzij te zetten omwille van de eenheid van de Nederlanden.

Prins Willem van Oranje en de eenheid van de Nederlanden

Er is al veel geschreven over het leven van Prins Willem van Oranje. Toch is er maar weinig bekend over hoezeer hij begaan was met de eenheid van de Nederlanden. In de traditionele geschiedschrijving komt steevast het beeld naar voren van een edelman, die op de bres staat voor de reformatie.

In dit artikel wil ik betogen dat Willem van Oranje juist bereid was om godsdienstige twisten opzij te zetten omwille van de eenheid van de Nederlanden. Daartoe wil ik vooral de periode 1572 tot 1583 belichten, namelijk vanaf de inname van Den Briel tot de dood van zijn derde vrouw, Charlotte van Bourbon.

Dit artikel beoogt geenszins een volledig weergave van de geschiedenis van grofweg de tien jaar tussen 1572 en 1583, maar een onderbouwing van de stelling dat het Willem van Oranje te doen was om de eenheid van het land te bewaren. De godsdienst-twisten mochten niet de eenheid van de Nederlanden verbreken.

Begin van de Opstand: 1568 of 1572?

Volgens de officiële geschiedschrijving begint de Opstand in 1568 wanneer Willem van Oranje met zijn legers het oosten van de Nederlanden binnenvalt. Hij schatte in dat een militaire expeditie steun kon verwachten van de bevolking, die schoon genoeg had van de centralisatie, de belastingen en de godsdienstvervolgingen. De bevolking was echter afwachtend en de Hertog van Alva maakte gebruik van deze passiviteit om korte metten te maken met de legers van Oranje.

Het jaar 1568 en Prins Willem van Oranje zouden in de vergetelheid zijn geraakt, ware het niet dat de Watergeuzen in 1572 in zijn naam het stadje Brielle in Holland veroverden. Vele Hollandse steden schaarden zich nu achter de Prins. Dit succes in begin april werd opgevolgd door een andere meevaller, namelijk de inname van Bergen in Henegouwen einde mei door Waalse Geuzen onder leiding van Lodewijk van Nassau, de broer van Willem van Oranje.

De val van Brielle had tot gevolg dat de Staten van Holland in een vergadering te Dordrecht zich door Filips Marnix van Sint Aldegonde lieten overhalen zich achter de Prins te scharen. Intussen stak de Prins zelf vanuit Duitsland met een leger de grens over. Hij gaf zijn volgelingen echter de opdracht mee om de harten van zowel de Katholieken als de Hervormden te winnen en beide godsdiensten te beschermen. Dit werd dan ook officieel zo besloten in de Staten van Holland.

Oorlog en verderf in de Nederlanden

In de jaren na de val van Brielle en Bergen tracht de Hertog van Alva de afvallige steden en gewesten weer onder het gezag van Brussel te krijgen door militaire strafexpedities in de jaren 1572-1574. Deze expedities missen echter hun doel door het buitensporig gebruik van geweld en zelfs terreur. De moordpartijen in Mechelen, Zutphen, Naarden en Haarlem sterkt de Nederlanders van alle gezindten in de overtuiging dat het regime van Filips II tiranniek en gewelddadig is.

Tegen de Spaanse elitetroepen van de oorlogservaring van de Hertog van Alva konden de Geuzen en de huurtroepen van Willem van Oranje maar weinig uitrichten in open veld. De kracht aan de zijde van de opstandelingen lag vooral op het water. De vele rivieren, meren en de Noordzee gaven de Geuzen niet alleen de nodige mobiliteit, maar ook als afweer was het erg machtig. Zo werden de Spanjaarden tijdens een slag op de bevroren Zuiderzee verslagen door de Geuzen, die zich per schaats verplaatsten, en werden de steden Alkmaar en Leiden in 1573 en 1574 ontzet door het wassende water dat men in de omliggende polders liet stromen.

Vooralsnog was een militaire overwinning uitgesloten, omdat de Spaanse legers te sterk waren en Oranje niet bepaald een briljant veldheer was. In 1574 werden de legers van Oranje verpletterend verslagen op de Mookerheide. Bovendien waren 15 van de 17 gewesten niet in openlijke voet van oorlog met de koning en er diende dus een compromis gesloten te worden om de eenheid van de Nederlanden te bewaren en de rest van het land te behoeden voor de gezel van de oorlog.

Het derde huwelijk van Willem van Oranje

Willem van Oranje trouwde tijdens zijn leven vier keer. In 1575 trad hij te Brielle voor de derde maal in het huwelijk met Charlotte. Deze vrouw werd in 1546 geboren in een zijtak van het Huis van Bourbon, de Franse koninklijke familie, en zij werd reeds op jonge leeftijd naar het klooster van Jouarre gebracht. Daar bleef zij tot omstreeks 1571 toen zij onder invloed van de Hugenoten overging op het protestantisme.

Charlotte van Bourbon had voor het huwelijk onder de bescherming geleefd van de Duitse keurvorst Hendrik III van de Palts. Deze stond in nauw contact met de broer van Willem van Oranje, Lodewijk van Nassau. Dat de Nassau’s goede contacten hadden met de vorsten in het Rijnland bleek uit het feit dat Filips Marnix van Sint Aldegonde namens Willem van Oranje en ongetwijfeld op voorspraak van zijn broer Lodewijk in 1575 te Heidelberg om de hand van Charlotte kon vragen.

De redenen voor dit huwelijk zijn tot op heden in nevelen gehuld, maar het was zeker niet om het geld, want veel had Charlotte, die in onmin leefde met haar Katholieke vader, niet in te brengen. We zouden wel in ogenschouw dienen te nemen dat Oranje op dat moment nog slechts één minderjarige zoon had, nadat Philips-Willem was ontvoerd naar Spanje. Bij het huwelijk zullen ongetwijfeld dynastieke en diplomatieke redenen zwaar hebben meegewogen, aangezien Charlotte van hoge afkomst was en Oranje zodoende ook steun hoopte te verwerven in Frankrijk.

De Pacificatie van Gent

De jaren 1575 en 1576 waren cruciaal voor de Nederlanden. Allereerst werd de Hertog van Alva door Filips II ontslagen, omdat de vorderingen in het neerslaan van de Opstand niet naar de zin waren van de koning. Kort daarop stierf ook de nieuwe landsheer, Don Requesens. In 1576 brak als gevolg daarvan de zogenaamde Spaanse furie uit: de Spaanse soldaten sloegen aan het muiten, omdat ze al meer dan een half jaar geen betaling hadden ontvangen. Zij pleegden een overval op de rijkste stad van de Nederlanden, Antwerpen, en brandschatte Vlaanderen.

De Spaanse Furie en het gebrek aan centraal gezag om de orde noopten de gewesten ertoe zich te richten tot Willem van Oranje. De Prins was weliswaar geen militair genie, maar hij was des te meer een diplomaat. Zijn grootste zorg was niet zozeer welke godsdienst er gelijk had. De Prins had zich namelijk nooit echt verdiept in de godsdienst en er zijn van hem geen leerstellige theologische verklaringen bekend. Hij wist echter wel dat de eenheid van het land het belangrijkste was en dat in het licht van de tegenstelling tussen protestanten en Katholieken een burgeroorlog voorkomen moest worden.

Om de eenheid van het land te bewaren wist hij de Staten van de XVII Provinciën ervan te overtuigen om in Gent een verklaring te ondertekenen. Gent was niet zomaar een willekeurige plaats: een eeuw daarvoor in 1477 kwamen de gewesten eerder op eigen initiatief bijeen om de eenheid van het land te behouden en de privileges te beschermen. Nu zwoeren de Staten in 1576 bij de Pacificatie van Gent, waarin stond dat de eenheid van de Nederlanden diende te worden bewaard en er in deze landen godsdienstvrede diende te heersen.

De Staten en de dochters van de Prins

Omstreeks de Pacificatie van Gent was Willem van Oranje immens populair in de Nederlanden. Hij werd door de mensen zelfs ‘vadertje’ genoemd, wat al aangeeft dat de mensen veel vertrouwen in hem hadden. Willem van Oranje trad in die jaren niet alleen op als verzoener, maar ook als staatsman van formaat. Hij reisde persoonlijk naar Brussel om in de Staten zijn betoog te doen en vanaf 1576 hield hij zijn hof voornamelijk in Antwerpen, met andere woorden in het centrum van de macht.

Willem van Oranje was volgens de overlevering gelukkig getrouwd met zijn vrouw en zij konden zich zelfs bogen op een zekere populariteit. Alhoewel het huwelijk kinderrijk was, hadden zij echter geen zoons. Dit heeft ertoe geleid dat hun huwelijk in dynastiek en politiek opzicht onderbelicht is in de geschiedenis. Willem van Oranje kreeg echter vier dochters, die hij zeer nauw koppelde aan zijn bedoelingen en visie ten aanzien van de Nederlanden.

In 1578 werd Catherina Belgica geboren en zij werd vernoemd naar de Nederlanden, die gezamenlijk ook wel ‘Belgica’ werden genoemd. Zij werd dan ook het petekind van de Staten Generaal der XVII Provinciën, die een jaarlijkse reserveerde voor haar opvoeding. De daarop volgende jaren werden respectievelijk Charlotte Flandrina en Charlotte Brabantina, die dienovereenkomstig door de Staten van Vlaanderen en Brabant als petekinderen werden voorzien van een jaarlijkse toelage. De laatste dochter Amalia Antwerpiana werd in 1581 geborenen door Antwerpen geadopteerd.

De Unie en de breuk

De Pacificatie van Gent bracht een status quo voort in de Nederlanden die al spoedig werd doorbroken door de onwil van de zijde van de religieuze scherpslijpers en Filips II om tot een vergelijk te komen. Juist in de stad der verzoening stichtten de Calvinisten in 1578 een republiek naar het voorbeeld van Calvijn in Genève en vervolgden de Katholieken op hun beurt. Zelfs Willem van Oranje kon er geen verzoening meer teweegbrengen.

Intussen had Filips II zijn beste generaal Alexander Farnese, hertog van Parma, naar de Nederlanden gezonden. Toegerust met een leger en voldoende financiële middelen slaagde hij erin om enkele zuidelijke provincies tot gehoorzaamheid te manoeuvreren. Hij was niet alleen een uitmuntend veldheer, maar ook begaafd diplomaat. Hij wist dat hij de zwakte van de Nederlanden lag in de godsdienstkwestie. Hij richtte dan ook de Rooms-Katholieke Unie van Atrecht op om enerzijds de Pacificatie van Gent teniet te doen en anderzijds de godsdiensttwisten uit te spelen.

Als antwoord op de Unie van Atrecht stichtten de overige provincies in 1579 de Unie van Utrecht. Het was een halfslachtige poging om de eenheid te herstellen en de godsdienstvrijheid zeker te stellen. Intussen waren de verhoudingen tussen de godsdiensten zo hoog opgelopen dat een burgeroorlog niet kon uitblijven. Alexander Farnese maakte van de verwarring gebruik om de steden en staten van het Zuiden in de daarop volgende jaren grotendeels onder controle te krijgen.

Antwerpen als centrum van de macht

In de hoogtijdagen van zijn macht verbleef Willem van Oranje voornamelijk in Antwerpen. Dit was de rijkste en machtigste handelsstad boven de Alpen. Het lag in het hartland van de Nederlanden, namelijk Brabant. Daar lagen de centra van de macht, te weten de hofstad Brussel, de universiteitsstad Leuven en de handelsstad Antwerpen. Eerder hadden de Calvinisten in 1566 en de Spanjaarden in 1576 daarom pogingen gewaagd om politieke en financiële redenen Antwerpen te grijpen.

Het jaar 1572 was weliswaar de aanzet tot de terugkeer van Willem van Oranje op het politieke spelersveld, maar het hoogtepunt van zijn macht en aanzien was in 1577, toen hij in Brussel tot ruwaard van Brabant werd verheven. In de vijf jaar daarna ging het echter heuvelafwaarts. De Pacificatie van Gent faalde en hij werd in 1580 in de ban gedaan en er werd een prijs op zijn hoofd gezet. Zijn politieke rol werd daarop door de oplopende spanningen en militaire nederlagen steeds kleiner.

Van de Fransen was ook al geen hulp te verwachten. De beoogde landvoogd van de Staten Generaal, de Hertog van Anjou, waagde zelfs in 1583 een staatsgreep door een overval op Antwerpen te plegen. Deze zogenaamde Franse Furie was de doodsteek voor de laatste troef van de Prins, namelijk hulp uit Frankrijk. Zelfs zijn huwelijk in 1583 met de protestantse Française Louise de Colligny bracht geen hulp en vervreemdde hem juist meer van het volk, dat onder invloed van de Franse Furie fervent anti-Frans was geworden. Hij verliet hetzelfde jaar nog Antwerpen.

Conclusie

Willem van Oranje wordt in de huidige historiografie doorgaans gezien als de kampioen van de reformatie. Hij was echter geenszins een man die bekend stond om zijn religieuze stellingnames, laat staan een scherpslijper. De Prins was in zijn politiek vooral uit op verzoening tussen de godsdiensten omwille van de eenheid van de Nederlanden. Dat blijkt ook uit zijn politieke beslissingen in die jaren, met name de Pacificatie van Gent ademt de geest van de Prins: eenheid en verdraagzaamheid.

Tijdens zijn hoogtepunt van de macht in de jaren 1576, 1577 en 1578 verbindt hij zijn lot niet zozeer aan het protestantisme maar des te meer aan de eenheid van het land. De kinderen werden vreemd genoeg niet vernoemd naar voorouders, zoals de kinderen uit zijn vorige huwelijken, maar naar de provincies die in het hartland lagen van de toenmalige Nederlanden. Hij verbond het lot van zijn dynastie nadrukkelijk aan dat van het land en drukte de wens uit dat de Nederlanden één geheel bleven.

Uiteindelijk mocht de politiek van de Prins niet baten. Hij verdween onder de oplopende spanningen en de enorme militaire en diplomatieke druk van de wereldmacht Spanje vanaf 1580 langzaam uit het politieke spelersveld. Als Willem van Oranje in 1583 Antwerpen is hij zowel zijn regie over de politiek kwijt als een groot deel van populariteit. De val van Antwerpen een jaar na de dood van de Prins is dan ook een logisch gevolg van de reeks van tegenslagen in de jaren ervoor.

Naschrift van de auteur

Ondanks het feit dat de Nederlanden verscheurd werden door godsdiensttwisten mag men de nobelheid van zijn streven naar eenheid en verdraagzaamheid nooit uit het oog verliezen. Hij was bereid om zijn have en goed in te zetten voor de vrijheid van onze gewesten en zijn dynastie te verbinden aan de eenheid van het land. Hij heeft zelfs zijn eigen leven geriskeerd en uiteindelijk zijn streven zelfs moeten bekopen met de dood. Zijn leven is ten einde, maar zijn streven leeft echter voort.