Het ontstaan van satire (4): Marcus Terentius Varro

Deze Romeinse geleerde en schrijver werd geboren te Reate op 116 v.C. en overleed op 27 v.C. HIj werd Reatinus genoemd opdat men hem niet zou verwarren met zijn tijdgenoot Varro Atacinus.

De Menippeïsche satire

Varro introduceerde de ‘Menippeïsche satire’. De naam van deze satirevorm gaat terug op de Griekse cynische wijsgeer en satirenschrijver Menippus van Gadara, die door Lucianus beschreven werd als een kale, oude man ‘die de mantel vol gaten van de cynici droeg’ en met zijn bijtende, grappige stukjes de snoeverige filosofen in hun hemd zette. Varro imiteerde de dialoogvorm van Menippus. Ofschoon Ennius en Lucilius deze ook reeds gebruikt hadden, vond hij deze vorm de meest geschikte om het volk te onderrichten. Nu kon hij via een ‘discussieles’ zijn ideeën onder woorden brengen. De met veel humor doorspekte stukken zouden meer aantrekkingskracht uitoefenen, dacht hij, dan stukken met een onverbloemd didactische strekking, de ‘gedoceerde les’.

Scherts en spot

Toch bezat hij Menippus’ gave niet van de wrede, bijtende spot, noch het cynische blaffen naar alles wat hem tegen de borst stootte. Wél trad hij in het spoor van de schertsende oude Romeinen. Getuige de originele titels die hij zijn satiren meegaf en die geënt waren op de mythologie (‘Prometheus bevrijd’, ‘Ulysses en een half’), op de vaderlandse geschiedenis (‘De inboorlingen’, ‘Serranus’) of op Griekse of Latijnse spreekwoorden (‘De pot heeft zijn deksel gevonden’, ‘Pas op voor de hond’) en die vaak humoristische trekjes vertoonden (‘Het gevecht tussen de bokken’, ‘Het vat of De serieuze zaken’, ‘De pollepel van het universum’).

Andabates

Het stoorde hem mateloos dat filosofen behorend tot verschillende scholen elkaar voortdurend in het haar zaten. Vandaar de belangrijke plaats die deze groep in zijn satiren innam. In ‘Andabates’ bijvoorbeeld laat bij filosofen met elkaar twisten. ‘Andabates’ waren een soort van gladiatoren die elkaar met dichtgeklapte helm bestreden. De slecht gerichte slagen van deze ‘blinde’ strijders moesten het publiek aan het lachen brengen. De titel van de satire heeft dus een metaforische nevenbetekenis.

In een andere satire (‘Het wapenoordeel’) vergelijkt Varro de leiders van de verschillende denkrichtingen met krabben die op hun poten gaan staan, terwijl filosofen met dezelfde opvattingen die elkaar buitenmatig bewieroken, muilezels worden die elkaar krabben. Toch had hij een grote bewondering voor de filosofie zoals volgend fragment getuigt:

“Zie wie hier onverwacht op ons komt toegestapt: de strenge Waarheid, voedstermoeder van de Attische filosofie!” (uit ‘Eumenides’, XLVIII, 164, Cèbe)

Net zoals Lucilius ziet Varro met lede ogen aan hoe zijn landgenoten zich steeds meer te buiten gaan aan uitspattingen allerhande:

“…de losbandigheid van de mannen, die in de duisternis leven zoals varkens, en voor het merendeel van het Forum een varkensstal maken.” (uit ‘Prometheus bevrijd’, LXXIV, Histoire de la litérature, Lamarre)

Hij verwerpt de verdorvenheid en de luxe van de vrouwen van wie “de ene aan haar vader een pond edelstenen, de andere aan haar man een halve schepel parels vraagt.” (uit ‘Marcipor’, XI, 279, Cèbe)

Heimwee naar het oude Rome
De bekende thema’s van Lucilius keren weer: luxe, dronkenschap, vraatzucht, hebzucht, corruptie, bijgeloof, het slaafs navolgen van buitenlandse culturen. Met heimwee denkt hij terug aan het “Rome van toen, toen men, met een streng en zuiver leven, een vaderland had, wij evenwel, wij leven in een chaos.” (uit Sexagesi’, LXXXII, Cèbe)

De vrouw, zegt hij, was het toen nog waard om vereerd te worden. Zij spinde “met het oog op de kookpot gericht, opdat de pap niet zou aanbranden.” (uit ‘Leraar aan ouderling’, X, 190)

Om het contrast aan te tonen tussen ‘zijn’ en het vroegere Rome verzint hij personen en situaties: hij laat in ‘Sexagesi’ een Romein inslapen in de tijd van de Grieken en weer ontwaken in het midden van de gruwelen van Catilina en een andere keer ontwerpt hij, gedreven door de walg van hetgeen rondom hem heen gebeurt, een ingebeelde stad, alles steeds besprenkeld met een flinke dosis humor, enkel en alleen bedoeld om de lof van het oude Rome te zingen en de lezer te wijzen op hetgeen er fout in zijn samenleving loopt.

Toch bewees hij zijn gehechtheid aan zijn vaderland: hij bekleedde verschillende functies als militair en als ambtenaar (zelfs Rijksbibliothecaris onder de vergevingsgezinde Caesar door wij hij als hoofd van twee legioenen werd verslagen).

De moraal

De fragmenten met moralistische inslag hebben de bedoeling de aandacht te trekken:

“Noch de rijkdom noch het goud geven het hart rust. Men neemt de zorgen en de angsten van het hart niet weg met de bergen goud van de Perzen noch met de weelde van het paleis van Crassus” (‘De mannenstad’, I-36, Cèbe)

“Is de vrek ooit tot reden te brengen? Schenk hem de ganse aarde en nog zal hij, ondanks alles, gedreven door dezelfde inhalige ziekte zichzelf bestelen om altijd te kunnen blijven ophopen” (‘Eumenides’, VI-22, Cèbe)

Soms gebeurt dat in spreukvorm: “Goed geleefd hebben is niet het langst geleefd hebben maar het wijst.” (‘De schepel’, XVIII-321, Cèbe)

Net zoals Ennius, en later Horatius en Juvenalis, bekritiseert hij toestanden, maar laat zich niet in met politiek. Zijn tegenstanders noemt hij niet bij naam: hij wil enkel moraliseren en bepaalde types en sociale categorieën aanvallen, en dit op een gevarieerde en bij voorkeur geestige wijze.

Moeilijk leesbaar

Toch is zijn werk moeilijk te lezen: er komen veelvuldige verwijzingen naar personen en toestanden in voor die te tijdsgebonden zijn om ze te kunnen interpreteren. Zelfs schrijvers als Aulu-Gelle (2de eeuw), die essays over Latijnse auteurs schreef, hadden last met het begrijpen van zijn teksten.

Met zijn vermenging van verzen (in alle mogelijke versmaten) en proza sluit hij aan bij de oorspronkelijke betekenis van de ‘saturae’, een mengvorm, een mengelmoes. Varro noemde in een aan Petrullus opgedragen tekst zijn stukken ‘scenische stukken’ (modus scenatilis, uit ‘De schepel’, I-304) zoals in het theater, uitermate geschikt voor de lessen die hij wilde geven:

“O, u die voor dit theater massaal uw huizen zijt ontvlucht om uw oren te verwennen, luister en aanhoort wat ik te vertellen heb, opdat u van het theater verrijkter thuiskomt” (uit ‘In glorie’, I-218, Cèbe)

Meer dan satiren alleen

Varro’s 150 boeken ‘Saturae Menippeae’ zijn slechts fragmentarisch (ca 600 fragmenten en 96 titels) overgeleverd. Een groot deel werd vernietigd bij de plundering van zijn villa door Marcus Antonius (43 v.C.). De satiren waren niet zijn hoofdwerk. Varro heeft over enorm veel onderwerpen geschreven en wordt algemeen beschouwd als de meest belezen en geleerdste man uit de oudheid, die op zijn tijdgenoten en ook op wie eeuwen na hem kwam een grote invloed uitgeoefend.