Curare, geschiedenis van een pijlgif

Curare (curara, curari, ourai, ourari, woorara, cururu, wourali) is een van de namen gebruikt door Zuidamerikaanse indianen voor de vele plantaardige vergiften die ze gebruikten om er hun pijlen (voor boog of blaaspijp) of speren in te dopen. Men zegt dat het woord curare afkomstig is van de indiaanse woorden voor "vogel" en "doden", en dat het vlees van vogels en dieren die met curare gedood zijn "bijzonder zoet, zacht en van erg goede smaak" zou zijn. De fijne en zachte smaak zou worden veroorzaakt doordat de spierverslapping die in de prooi wordt veroorzaakt tot retentie van glycogeen en ATP in de spieren leidt. Daardoor wordt de smaak behouden en de lijkstijfheid met daaropvolgende taaiheid vertraagd.

Het magische pijlgif.

Reeds kort na de reizen van Columbus en andere ontdekkingsreizigers werden er talloze sterke en nog sterkere verhalen verteld over de kracht van de Indiaanse gifstoffen. Er zijn ook geschreven verslagen overgebleven. Het eerste boek "De orbe novo" van Pieter Martyr d'Anghera verscheen al in 1516 in het Latijn en werd in 1555 vertaald in het Engels. Het was echter pas in de 19e eeuw dat men gedetailleerde beschrijvingen van de samenstelling en productie van deze gifstoffen kon geven. De eerste duidelijke beschrijving stamt uit een boek uit 1807 van Alexander von Humboldt waarin hij vertelt over zijn reizen naar het dal van de Orinoco in Venezuela. Hij beschrijft, compleet met de inheemse rituelen, de bereiding van curare. Andere beschrijvingen volgden en het werd duidelijk dat de samenstelling en bereidingswijze van stam tot stam verschilde. Curares uit de wouden van Ecuador en Peru bevatten ingrediënten uit de lianen en ranken van Chondrodendron tomentosum. Curares uit meer oostelijk gelegen streken bevatten ingrediënten uit Strychnos soorten, de braaknoot. Mengvormen komen ook voor.

Tubocurare en anderen.

Meer gebruikelijk was de onderverdeling van Boehm uit 1895 naar de aard van het materiaal waarin de Indianen hun curare bewaarden. Hij beschreef: tubocurare, bewaard in uitgeholde stukken bamboe,potcurare, bewaard in potten en kalebascurare, bewaard in kalebassen of pompoenen. Hoewel deze onderverdeling later in onbruik is geraakt omdat de Indianen overgingen op andere verpakkingsmaterialen heeft zij nog lang voortbestaan in de naamgeving bv. tubocurarine en C-toxiferine, de C komt van het Engelse calabash. Ook de algemene naam curare leeft nog steeds voort; veel anaesthesisten en chirurgen spreken nog steeds van curariseren en decurariseren.

De la Condamine en de Ticumas.

Van de Chondrodendron tomentosum alkaloïden is tubocurarine het meest belangrijke alkaloïd.
Deze geheimzinnige stoffen stonden ook vroeger reeds sterk in de belangstelling, niet in de laatste plaats om er een antidotum tegen te vinden of te ontwikkelen. Veel ontdekkingsreizigers namen dan ook monsters mee terug naar Europa. Een van de eerste schijnt De la Condamine te zijn geweest. Hij schrijft over curare: "dit vergif wordt gemaakt van een extract bij middel van vuur, het sap van verschillende planten en in het bijzonder van bepaalde lianen. Men verzekert mij dat er meer dan dertig soorten kruiden of wortels in het gif verwerkt zijn, welke door de Ticumas wordt samengesteld. Het is het meest waardevol, in vergelijking met de verschillende soorten gif die langs de Amazone rivier in gebruik zijn. De Indianen gebruiken steeds dezelfde samenstelling en volgen op de letter het procédé welke zij van hun voorouders hebben meegekregen, zo nauwgezet als de apothekers van bij ons de samenstelling van een theriak klaarmaken; ofschoon in dit Indiaanse gif, zulk een groot aantal ingrediënten waarschijnlijk niet noodzakelijk zijn, als in het antidotum in Europa".

Onderzoek van curare.

Een van de geraadpleegde bronnen vermeldde dat hij in 1745 monsters van curare naar Leiden bracht. Mogelijk is er dus ook in Nederland onderzoek aan deze plantenextracten gepleegd. Er zou zelfs sprake van zijn dat Boerhaave getuige was van enkele experimenten. Beter bekend is dat later in de 18e eeuw de abt Felix Fontana onderzoek verrichtte aan een stof afkomstig uit het Amazonegebied en die "Ticanas" genoemd werd. Fontana weersprak de rapporten van De la Condamine dat het toxine stabiel zou zijn, wanneer de vrouwen die het klaarmaakten, aan de geïnhaleerde dampen bezweken. Hij toonde ook aan dat het gif onschuldig was, wanneer het oraal werd toegediend en dat het alleen dodelijk kon zijn als het in de bloedbaan terecht komt.
In 1811 toonde Brodie aan dat curare niet dodelijk was, mits kunstmatige ventilatie werd toegepast. Een dergelijk experiment werd later nog eens herhaald op grotere dieren door Waterton, nadat hij een grotere hoeveelheid curare van zijn expedities had mee teruggebracht. De ezel die het experiment overleefde werd heel toepasselijk herdoopt als 'Wourali'.

Curare-alcaloïden uit de Chondodrendon en Strychnossoorten zijn alleen giftig als ze rechtstreeks in het bloed terecht komen. Als we ze opeten worden ze niet opgenomen in het bloed. Word mens of dier echter verwond door een pijl of mes, die in een curare-vloeistof is gedoopt, dan worden de spieren verlamd en sterft het dier een verstikkingsdood door verlamming van de ademhaling.

Curare in de geneeskunde.

Curare is een mooi voorbeeld van een product uit het oerwoud, waar we in de moderne geneeskunde, omwille van de spierontspannende werking, gebruik van maken. Het vernietigen van het regenwoud is in die zin niet alleen een aanslag op de natuur en de volkeren die daar leven, maar ook een aanslag op de kennis die in de natuur opgeslagen ligt en die we nog moeten ontdekken.