Peter de Grote en de weg naar het Westen

Peter de Grote is een grote naam in de Russische geschiedenis. Tijdens zijn regeerperiode heeft hij veel verandert, maar wat heeft hij precies gedaan, hoe heeft hij dat voor elkaar gekregen en tegen welke prijs? In dit stuk zult u de antwoorden vinden. Wie was Peter de Grote en waarom kennen wij zijn naam vandaag de dag nog altijd? In 1697 kwam een gezantschap uit Rusland aan in Europa. Aanvoerder van het gezelschap van 250 man was Peter de Grote, die vergeefs incognito reisde. De beste man was meer dan twee meter groot en ook zijn grote gevolg deed vermoeden wie deze man was. De vorstenhoven van Engeland, Holland en Duitsland werden bezocht en overal was het ontvangst hartelijk. Maar wie was deze eigenaardige man eigenlijk en wat kwam hij doen?

Peter de Grote

Peter de Grote groeide op in Rusland, Moskou. In deze hoofdstad was een speciale wijk voor diplomaten en andere buitenlanders, de Nemezkaja sloboda, waar Peter graag verbleef om te praten en spelen met de kinderen die daar waren. De verhalen over de metropolen, de grote vrachtschepen en de moderne wereld zouden Peter boeien en nooit meer loslaten, want wat een verschil was dat met zijn Rusland! Zijn jeugd hielp hem overigens uitstekend bij zijn reis: Peter sprak naast Russisch ook vloeiend Duits en Nederlands. Zijn moeder vond dit allemaal maar verschrikkelijk; het waren de Russische normen en waarden die Peter zou moeten leren, en niet de wereld van die vreemde kinderen in de Nemezkaja sloboda.

Tsaar van tien jaar

Op zijn tiende werd Peter tot tsaar uitgeroepen aan het Hof van Moskou, dat hij verachtte. Op zijn 22ste stierf zijn moeder en werd Peter zowel in naam als in praktijk tsaar. En de weg die hij Rusland op wilde sturen, zou er één zijn die geschiedenis zou schrijven. Peter wilde breken met de talloze Russische tradities, wilde de staat moderniseren en ‘de deur naar het Westen openzetten.’ De vrienden uit de vreemdelingenwijk van Moskou werden zijn adviseurs bij deze unieke onderneming. Een veelgebruikt voorbeeld is Andries Winius die Peter in contact bracht met Nicolaas Witsen, burgermeester van Amsterdam.

Problemen

Er waren veel obstakels die Peter uit de weg moest ruimen. Allereerst wilde hij de handel van Rusland bevorderen, zodat er meer inkomsten en contacten gelegd konden worden. Maar de haven van Archangelsk is meer dagen bevroren dan ijsvrij. Daarom moest Peter een haven zien te versieren die het hele jaar door ijsvrij was, maar dan werden de Turken (zuid) en de Zweden (noord) het probleem, die vervolgens Rusland van de zee afsneden. Daarop begon Peter aan zijn grote oorlogen; de Turken waren eerst.

Peter vs. de Turken

In 1695 trok Peter met een leger van ruim 32.000 man naar het zuiden, waar de Turkse stad Asow werd belegerd voor ongeveer drie maanden maar zonder succes. Peter besloot terstond dat de Turken zich alleen gewonnen zouden geven als ze aangevallen werden vanaf zee. Daarom zette Peter 25.000 man in de scheepsbouw aan het werk die de hele winter doorwerkten zodat het project in de lente klaar zou zijn. En Peter kreeg zijn gelijk: Niet veel later viel Asow en was de toegang tot de Zwarte Zee vrijgemaakt voor de Russen. Om steun te krijgen voor zijn oorlog tegen de Turken riep Peter een alliantie van landen bijeen tegen de ‘moslimdreiging’, een slimme zet gezien de Turken in 1683 aan de poorten van Wenen stonden. Om zijn plan kracht bij te zetten trok Peter met zijn delegatie naar het Westen (de eerder besproken reis van 1697). Ze wisselden ideeën uit over politiek en economie, maar een oorlog tegen de Turken wilde Europa niet hebben (nb. Europa had te maken met de naderende Spaanse Successieoorlog).

Peter in Europa

Hoe kan het dat Peter zoveel gedaan kreeg in Europa? Hij werd overal vriendelijk ontvangen, kreeg de informatie die hij wilde en slaagde in al zijn opzetten behalve met betrekking tot de oorlog!

Allereerst is hier de Nemezkaja Sloboda van groot belang geweest. Peter kende de normen en waarden van het Europese volk en sprak zijn talen. Een Russische vorst die nog nooit in Europa was, die niemand kent, maar die vervolgens de burgemeester van Amsterdam in het vloeiend Nederlands benaderd; dat dwingt respect af.

Maar de Nemezkaja was belangrijk om nog een reden: Peter had contacten opgebouwd en die contacten hadden ook weer hun lijntjes naar Europa. Overal waar Peter kwam waren discrete gesprekspartners uitgezocht en waren bedrijvigheden voorbereid waar de Russische tsaar lering uit kon trekken. In Pruisen leerde hij het vervaardigen van moderne artillerie, in Nederland scheepsbouw. Daarnaast bekwaamde hij zich in de kunst van het mercantilisme. Grappige noot: De Nederlandse overheid wilde Peter absoluut niet helpen, maar de burgemeester van Amsterdam gaf daar geen gehoor aan.

Modernisering

Een mislukte staatsgreep dwong Peter terug naar Rusland, waar hij korte metten maakte met de oude garde. De modernisering (‘Hervormingen van Peter) liet Peter niet wachten: het dragen van baarden in Rusland werd per direct beboet, de mannen dienden zich te scheren zoals nette Westerse mannen ook deden. Ook de traditionele kleding werd afgeschaft. Bij de modernisering bewees Peter zich een puur pragmaticus; hij scheidde van zijn vrouw die hij vervolgens in het klooster zette. Het belang van het individu (lees: elk individu) was ondergeschikt aan het belang van Rusland. Militaire en economische vooruitgang waren de doelen van Peter, het humanisme had hij in Europa buiten de deur gelaten. Honderden jonge Russen stuurde hij naar Europa, waar ze in de leer moesten.

Maar de modernisering had tevens een duidelijke grens. De lijfeigenschap van de Russische boeren werd door Peter in stand gehouden. Burgers kregen meer vrijheid, vooral om zich te ontwikkelen, maar op de boeren bleef een zwaar juk drukken. Pas in 1917 werd deze tweedeling beëindigt!

Peter versus Zweden

Zonder steun uit Europa had een oorlog tegen de Turken voor Peter weinig zin, dus besloot hij vrede te sluiten met de sultan om de status quo zeker te stellen. Daarna wendde hij zijn blik 180 graden in de richting van Zweden, heerser over de Oostzee. Zijn doel was het Baltische gebied dat vroeger van Rusland was; hier lag toegang tot de zee, een ijsvrije haven en een aanlegsteiger voor internationale handel. In 1700 begon Rusland aan de Noordse Oorlog, samen met de Denen, Saksen en Polen. De vijand, Karel XII stond te boek als een jong ventje dat te onbekwaam was om de troon te kunnen vinden, maar dat bleek een verkeerde inschatting. De jonge Zweed ontpopte zich als een briljant strateeg en versloeg het vijandelijke leger dat in aantal ruim de overhand had. Deze nederlaag was voor Peter puur psychologisch van aard; hij bestelde nieuwe wapens, schafte zich een nieuw leger aan (lijfeigenen genoeg in Rusland) en begon aan de modernisering van zijn leger door betere wapens en betere training. Zo had Peter een leger van Nederlandse en Engelse schepen, met Nederlandse ingenieurs en Nederlandse commandanten. In 1702 veroverden de Russen Nöteborg, waarnaast één jaar later de nieuwe hoofdstad Sint Petersburg werd gebouwd (wederom door lijfeigenen). In 1709 werd bij de slag bij het Oekraïense Poltawa het Zweedse leger vernietigend verslagen. In 1712 trok de tsarenfamilie naar de nieuwe hoofdstad, die letterlijk en figuurlijk op lijken was gebouwd.

Peter’s nadagen

Om zeker te hebben dat Rusland van Europa niets te vrezen had nu het rijk uitdeinde richting het Westen, reisde Peter opnieuw af naar het westland. Tijdens de besprekingen bereikte het nieuws over de dood van Alexej Europa. De zoon van Peter, waarmee de tsaar op gespannen voet stond, was teruggekomen naar Rusland nadat zijn vader hem ‘vrij van bestraffing’ had gesteld. Eenmaal op Russische bodem werd de jongen gevangen gezet, gefolterd en gedood. Toen de Europese leiders dit hoorden, was alle bewondering voor Peter vervlogen.

Peter had echter zijn idealen vervuld: In 1721 werd de vrede van Nystadt ondertekent door Zweden, Rusland was economisch en politiek gezien jaren vooruit gesprongen. In zijn nadagen liet Peter zich betitelen tot ‘Vader des vaderlands, Alrussische Keizer Peter de Grote. Peter stief in 1741 aan een blaasontsteking.

Besluit

Peter de Grote ging de geschiedenis in als de reformator van Rusland. De politieke en economische vooruitgang hadden echter ook hun prijs. De vooruitgang van de burgers betekende een juk voor de boeren; de nieuwe hoofdstad en de landuitbreiding werden betaald met lijken. Desalniettemin is Peter de Grote de eerste Russische vorst geweest die toenadering zocht tot Europa, en dat ook heeft gevonden.