Stasi, 's werelds meest effectieve inlichtingendienst

Geen stad werd zo getroffen door de Wereldoorlogen en de daaropvolgende Koude Oorlog als Berlijn. Platgewalst, verdeeld, verscheurd. Na de Duitse deling werd vanuit Oost-Berlijn de hele DDR geïndoctrineerd en gemanipuleerd. De daders? De Stasi, voluit het Ministerium für Staatssicherheit (MfS) speelde in ieder geval een hoofdrol. Functionerend als veiligheidsdienst, inlichtingendienst en grenscontroleurs maakten ze de DDR potdicht, intern en extern.

Doel

Officieel was het doel van de Stasi het beschermen van de menselijke waardigheid, de vrijheid van de mens en de mensenrechten, onder de auspiciën van de socialistische staat. Uiteraard waren de hoofdvijanden het Anglo-Amerikaanse imperialisme, liberalisme en kapitalisme. Bezien in het licht van de praktische uitwerking hiervan is voornoemde formulering nogal wrang. Het onderwerpen van een compleet volk aan het totalitaire regime van een communistische partij lijkt een betere omschrijving. Als veiligheidsdienst deed de Stasi onderzoek naar personen en organisaties die het regime in het land konden verstoren, met inbegrip maar niet uitsluitend contraspionage vanuit het Westen.

Oprichting

De Stasi werd opgericht in 1950 door de machthebbende politieke partij SED. Hoewel andere politieke partijen officieel wel waren toegestaan, hadden ze geen enkele macht of zeggenschap. De Stasi werd in het geheim opgericht omdat men ongewenste tegenstand vanuit de eigen bevolking verwachtte. Het was opgezet naar voorbeeld van de Sovjet MGB. De nauwe betrokkenheid bij de SED bleef dan ook in stand: de Stasi werd ook wel ‘het schild en zwaard van de partij’ genoemd.

Grootte

De Stasi ontwikkelde zich tot ’s werelds meest effectieve geheime dienst. Tot 1989 had de Stasi 274.000 mensen aangesteld. In 1989 waren dat er 91015, voltijds! Deze getallen zijn inclusief 2000 onofficiële collaborateurs, 15305 militairen, 173081 geheime informanten van Oost-Duitse zijde en 1553 geheime informanten vanuit West-Duitsland. De cijfers betreffende de geheime informanten berusten op schattingen aangezien grote delen van de dossiers van de Stasi vernietigd zijn tijdens de val van de DDR. In 1995 werden 174000 van deze informanten geïdentificeerd, wat 2,5% van de bevolking tussen 18 en 60 jaar betekende. 10.000 ervan waren minderjarig. Dat is echter op basis van de resten van de Stasi-dossiers. Berekeningen variëren van 1 op 63 inwoners tot 1 op 6 ½ , afhankelijk wie er meegeteld worden.

Werking

In elk appartementenblok was iemand gestationeerd die rapport uitbracht bij de Volkspolizei. In muren werden piepkleine gaatjes geboord. De Stasi beschikte over foto- en videocamera’s die opnames konden maken door gaatjes van slechts 1 mm groot, niet alleen in hotels en appartementen maar tot badkamers toe en er waren speciaal ontworpen spiegels om onder auto’s te kijken. Spionnen waren overal en briefden elk miniem detail door over de bevolking, er werden filmopnamen gemaakt van aankomst en vertrek van verdachte personen en verdachte personen werden soms door hele teams gevolgd. Elk klein detail en elke opname werd vastgelegd in uitgebreide dossiers. Dit leidde niet alleen tot marteling en intimidatie maar ook tot uitgebreide geheime executies van mensen die een gevaar zouden zijn voor het communistische regime.

Effect

Het mentale effect van deze uitgebreide onderlinge spionage, waarbij de burger niet wist of zijn vrouw, kinderen, ouders, buren, vrienden of collega’s informatie overbriefden aan de Stasi die als mogelijk belastend beschouwd kon worden, valt niet te onderschatten en laat ook nu nog zijn sporen na. Juist de geheimhouding maakte de Stasi zo effectief en creëerde verwarring en onderworpenheid onder de bevolking die niet collaboreerde. Erich Mielke, voormalig Stasileider, noemde de geheime informanten niet voor niets het hoofdwapen van de Stasi. In 1997 hadden 3,4 miljoen voormalige Oost-Duitsers toegang gevraagd tot hun persoonlijke dossier om te bekijken wie hen destijds verraden had. Zo zijn vele familiebanden en vriendschappen verbroken. Motivaties om te collaboreren variëren van winstbejag, ideologie of avontuurlijkheid tot chantage, dwang en onderdrukking. De Stasi infiltreerde ook in de kerk. Dat was ook nodig, want de kerken werden bronnen van volksverzet. Niet alleen het aandeel van de geheime informanten onder de burgerbevolking was groot, ook de geheime politie was enorm uitgebreid. Volgens Koehler zou er 1 geheim agent gestationeerd moeten zijn op 166 Oost-Duitsers. Ca. 2000 mensen tapten 24 uur per dag de telefoonlijnen af. De post werd onderschept, gecensureerd en schrijvers van dubieuze zinnen werden bestraft. Iedereen die anders dacht, was een vijand. Nog sterker: ‘Wie niet met ons is, is tegen ons,’ was het parool.

Recht

In de DDR werd het (tot in 1945 gebruikte!) StGB, minus de Neurenbergerwetten, gebruikt. Vanaf 1968 kreeg de DDR wel een eigen strafwet, maar hiermee werd de positie van de politie en aanklagers alleen maar sterker. Losse delen uit de wetteksten van het strafrecht werden uit hun verband getrokken. Zo werden Oost-Duitsers die een visum voor West-Duitsland hadden aangevraagd veroordeeld op het vermoeden van spionage, omdat zij een Westers consulaat hadden geraadpleegd over de procedures. Een 34-jarige vader die een weigering kreeg op zijn verzoek, had een poster gemaakt ‘Wij willen vertrekken, maar ze laten ons niet gaan,’ werd opgepakt door de Stasi en kreeg hierom 16 maanden gevangenisstraf. Diefstal of vandalisme van collectief bezit werd zeer zwaar bestraft, ‘Entwendung von Volkseigentum’. Kleine daden en losse uitspraken werden via de geheime informanten doorgebriefd en gesanctioneerd en niemand wist precies wie hij nog kon vertrouwen dus de bevolking leerde snel haar mening voor zich te houden. De Stasi zelf stond boven de wet. Bij de ‘Staatsaktion Licht’ van 1961 en 1962 haalde de Stasi de bankkluizen leeg en deponeerde de inhoud in eigen kas.

Grenscontrole

Vanaf ca. 1962 nam de Stasi ook stapsgewijs de grenscontroles over. Oost-Berlijn, reeds verdeeld door de Berlijnse Muur, werd verder afgesloten door intensieve paspoortcontrole en uitgebreid fouilleren vanuit de Stasi. Bij Checkpoint Charlie mochten buitenlanders over de weg de DDR binnenkomen. West-Berlijners, West-Duitsers en Amerikaanse, Engelse en Franse burgers waren hiervan uitgesloten. De enige andere optie was het Bahnhof Friedrichstrasse. Van elke beweging werd een foto gemaakt, soms zelfs door bewakers onderling en iedereen die de grens illegaal probeerde over te steken werd zonder pardon neergeschoten. Hierbij zijn naar schatting ongeveer 200 mensen om het leven gekomen.

Vluchtelingen

Deze grenscontrole was essentieel voor het voortbestaan van de DDR. Oost-Berlijn, onder beheer van de Sovjet Unie, was van overheidswege communistisch. Niet iedere burger kon zich vinden in de communistische ideologie en de centraal geleide economie. Het Wirtschaftswunder in de BRD lokte velen over de grens. Materiële welvaart en mensenrechten stonden in de BRD op een hoger niveau dan in de DDR. Vele hoogopgeleide mensen uit het Oostblok emigreerden naar het Westen via Berlijn, wat op economisch gebied een grote aderlating was. In de BRD konden immigranten uit de DDR direct een paspoort krijgen als ‘Duitsers’ zijnde. In 1953 werden de arbeidsnormen voor de industrie met 10% verhoogd. Dit leidde tot een opstand die bloedig onderdrukt werd door het Rode Leger en de Volkspolizei. Tussen 1949 en 1961 vluchtten zo’n 2,6 miljoen mensen naar het Westen, wat zo’n 10% van de Oost-Duitse bevolking betekent. Dit leidde tot de bouw van de Berlijnse Muur in 1961. Het officiële doel van de Muur was het beschermen van de eigen inwoners tegen het Westerse fascisme en kapitalisme. Behalve de grootscheepse emigratie van Oost naar West waren er vele Berlijners die werkten in het goed betalende West-Berlijn en woonden in het goedkope Oost-Berlijn. De Planeconomie van de DDR werd verder verzwakt door West-Berlijners die in Oost-Berlijn goedkoop inkochten. Op de zwarte markt was 1 West-Duitse mark 3 a 4 Ostmark waard. In 1961 werd het grensarbeidersprobleem ondervangen door een vanuit de DDR verplichte registratie. Bezoekers konden de Ostmark ook alleen gebruiken in de DDR. Invoeren of uitvoeren was niet toegestaan.
De grens werd dus gesloten met als doel (hoogopgeleide) personen en middelen binnen de DDR te kunnen houden.

Reactie

Het Westblok reageerde hierop met de ‘CoCom-liste’, een embargo wat ertoe moest leiden dat het Oostblok geen toegang meer had tot moderne technologie. Gezien de technologische achterstand die zelfs nu nog bestaat in de voormalige Oostbloklanden kan dit embargo beschouwd worden als een succes. Het maakte echter het leven in de DDR nog ellendiger.

Zo wist de Stasi de DDR-bevolking te onderdrukken in politiek, economisch en cultureel opzicht.