Anna Paulowna van Rusland (1795-1865)

Anna Paulowna, de grootvorstin van Rusland, groeide op in het prachtige Winterpaleis in de Russische stad Sint-Petersburg. Nadat onder andere Napoleon haar een aanzoek had gedaan besloot Anna uiteindelijk in het huwelijk te treden met de toekomstige koning der Nederlanden, Willem II van Oranje-Nassau. Helaas nam Willem II het niet zo nauw met zijn huwelijkse gelofte en het huwelijk tussen Willem II en Anna maakte dan ook een diepe crisis door. Ondanks het feit dat haar man haar niet trouw was besloot Anna hem tot door dik en dun te blijven steunen wat haar in het jaar 1840 de titel van koningin der Nederlanden opleverde.

Inhoud

• De familie Paulowna
• Anna aan de man
• Een nieuw leven in de Nederlanden
• Problemen
• Koningin der Nederlanden
• Anna's laatste jaren
• Nagedachtenis

De familie Paulowna

Anna Paulowna werd geboren op 18 januari 1795 in het Winterpaleis van de Russische tsaren-familie Romanov, gelegen in de stad Sint-Petersburg. Anna was het achtste kind - en de zesde dochter - van de toekomstige tsaar van Rusland, Paul I Petrovitsj (1754-1801), en zijn tweede vrouw Sophia Dorothea Augusta Louisa van Württemberg (1759-1828), die na haar huwelijk tsarina Maria Fjodorovna werd genoemd. Ondanks dat Anna volledig gezond ter wereld kwam was haar geboorte een teleurstelling voor haar vader aangezien zijn vrouw hem pas twee zonen - Alexander (1777-1825) en Constantijn (1779-1831) - had geschonken en vervolgens vijf dochters; Alexandra (1783-1801), Helena (1784-1803), Maria (1786-1859), Catharina (1788-1819), Olga (1792-1795). Na de geboorte van zijn zesde dochter (Anna) schonk zijn vrouw hem - tot zijn grote blijdschap - nog twee zonen die de namen Nicolaas (1796-1855) en Michaël (1798-1849) kregen.

Oma Catharina de Grote

Aangezien Anna's oma, de toenmalige tsarina van Rusland Catharina de Grote (1729-1796), haar zoon niet in staat achtte om zijn eigen kinderen op te voeden nam zij de zorg voor haar kleinkinderen op zich. Paul en Catharina hadden een moeizame relatie omdat Catharina haar zoon een zwakkeling vond door de zenuwinzinkingen waar hij geregeld last van had en mede door haar toedoen deden er diverse verhalen de ronde dat Paul niet helemaal goed bij zijn hoofd was. Toen Catharina de Grote in november 1796 onverwachts overleed zonder een erfgenaam te benoemen werd haar zoon Paul alsnog benoemd tot tsaar van Rusland en zijn kinderen keerden terug naar huis. Toen Anna zes jaar oud was werd haar vader tijdens een coup vermoord en haar oudste broer Alexander - die verdacht werd van medeplichtigheid bij de moord op zijn vader - nam de tsaren-titel van zijn vader over. Aangezien moeder Maria niet geheel zeker was van haar positie nu haar oudste zoon aan het hoofd van de Romanov-dynastie stond besloot zij Sint-Petersburg met haar drie jongste kinderen - Anna, Nicolaas en Michaël - te verlaten.

Anna's jeugd

In de jaren die volgden verbleven Anna, haar moeder en haar twee jongere broertjes in de wintermaanden in één van de Romanov-paleizen in Gatsjina en Pavlovsk en verhuisden in de zomermaanden naar hun residentie Tsarskoje Selo. Na de vlucht uit Sint-Petersburg kreeg Anna een gouvernante toegewezen en van de Zwitserse Louise de Sybourg (geboorte- en overlijdensdatum onbekend) leerde zij de Franse, Duitse en Russische taal vloeiend te schrijven en te spreken. Naast haar taallessen kregen Anna en haar broers ook nog wis- en natuurkunde en in haar vrije tijd schilderde of borduurde Anna graag. Anna ontwikkelde in haar jonge jaren een goede band met haar beide jongere broertjes en als teken van hun vriendschap richtten ze een genootschap op die ze de 'Triopathie' noemden. Als teken van hun lidmaatschap droegen Anna, Nicolaas en Michaël alle drie dezelfde ring waarbij hun moeder - als erelid - een speciale ere-ring mocht dragen.

Anna aan de man

Toen Anna veertien jaar oud was ontving haar broer, tsaar Alexander, een huwelijksaanzoek van de Franse keizer Napoleon Bonaparte (1769-1821), maar aangezien hij zijn zusje nog te jong vond om te trouwen wees hij dit verzoek af. Napoleons aanzoek had tsaar Alexander wel aan het denken gezet en hij besloot op zijn gemak rond te kijken naar een goede echtgenoot voor zijn jongere zus. Na de val van Napoleon in het jaar 1813 verbleef tsaar Alexander veel in Europa om de banden met de Europese vorsten aan te halen en het was tijdens één van deze reizen dat hij werd geattendeerd op het bestaand van Willem Frederik George Lodewijk van Oranje-Nassau (1792-1849). Oftewel de kroonprins der Nederlanden, één van de helden van de Slag bij Waterloo. Tsaar Alexander had wel oren naar een verbintenis tussen zijn zus en de Nederlandse kroonprins, maar helaas bleek deze al verloofd te zijn met de Engelse Princess Royal Charlotte Augusta van Wales (1796-1817).

De kroonprins van Oranje-Nassau

In 1814 wees Anna een huwelijksaanzoek van de Franse hertog van Berry, Karel Ferdinand (1778-1820), af omdat hij eiste dat ze zich na hun huwelijk zou bekeren tot het katholieke geloof. En ook Ferdinand I van Oostenrijk (1793-1875) kreeg het deksel op zijn neus toen Anna's broer om politieke redenen besloot het aanzoek af te wijzen. Toen het tsaar Alexander duidelijk werd dat Charlotte van Wales haar verloving met de Nederlandse kroonprins had verbroken, twijfelde hij geen moment en nodigde de jonge Willem Frederik George Lodewijk - kortweg Willem II genoemd - uit om naar Rusland te komen. In december 1815 arriveerden Willem II samen met zijn vader, koning Willem I der Nederlanden (1772-1843), in de Russische stad Sint-Petersburg om kennis te maken met Anna en haar een officieel aanzoek te doen. Ondanks het feit dat Anna zichzelf ver boven de Nederlandse kroonprins verheven voelde, accepteerde ze zijn aanzoek op voorwaarde dat ze haar eigen, Russisch-orthodoxe, geloof mocht behouden.

Huwelijk

Nadat koning Willem I en tsaar Alexander het eens waren geworden over de verdere invulling van het huwelijkscontract - Anna's bruidsschat werd vastgesteld op 100.000 roebel en eventuele kinderen die voortkwamen uit het huwelijk zouden Nederlands Hervormd worden opgevoed - vond het huwelijk op 21 februari 1816 plaats in het Rozenpaviljoen van het Russische Winterpaleis. Conform het geloof van de bruid werd de plechtigheid volgens de Russisch-orthodoxe tradities voltrokken en om het geloof van de bruidegom te eren werd er na de 'Russische plechtigheid' nog een kleine hervormde plechtigheid gehouden. Waar het Nederlandse hof vrij sober was, stond het Russische hof bekend om haar pracht en praal. Zo was Anna's bruidsjurk bezaaid met edelstenen en was haar mantel zo zwaar dat deze door vier kamerheren en één hofmeester gedragen moest worden. De festiviteiten na afloop van het huwelijk zouden elf dagen duren maar namelijk uiteindelijk bijna een half jaar in beslag.

Een nieuw leven in de Nederlanden

Na hun aankomst op 22 augustus 1816 in de Nederlanden vertrokken Willem II en Anna direct om kennis te maken met het volk en ze bezochten diverse steden in noordelijke- en zuidelijke Nederlanden. Toen Anna zwanger bleek te zijn werd besloten de tournee af te breken en Willem II en Anna namen hun intrek in Paleis Kneuterdijk in Den Haag. Het leven in de Nederlanden bleek in meerdere opzichten een schok voor Anna te zijn. Zo konden haar man en schoonvader al geruime tijd niet meer met elkaar door één deur en de spanningen die dit met zich mee bracht werden Anna regelmatig te veel. Ook het feit dat het Nederlandse koningshuis zeer dicht bij haar onderdanen stond was Anna niet gewend, mede omdat zij in Rusland had geleerd een bepaalde afstand tot het volk te bewaren. Als laatste was Anna ook verbaasd over het feit dat men de etiquette aan het Nederlandse hof zo slecht respecteerde en zijzelf stond er dan ook op om altijd conform haar stand behandeld te worden.

Van noord naar zuid en terug

Anna ontdekte al snel dat het leven aan het hof in het zuidelijke Brussel een stuk bruisender was dan het hofleven in het noorden en aangezien ze zich daar meer op haar gemak voelde besloten zij en Willem II om te verhuizen. Kort na de verhuizing schonk Anna op 19 februari 1817 het leven aan een gezonde zoon en wettelijk opvolger en de kleine man kreeg de naam Willem III (1817-1890). Helaas had de verhuizing naar Brussel de relatie tussen Willem II en zijn vader, Willem I, geen goed gedaan en na de geboorte van hun zoon escaleerde hun ruzie. Met hulp van familieleden wist Anna vader en zoon hun ruzie weer te laten bijleggen en om haar schoonvader tegemoet te komen besloten ze in de jaren die zouden volgen afwisselend in het zuidelijke Brussel te verblijven of in het noordelijke Den Haag. Na de geboorte van Willem III zette Anna haar leven volledig in het teken van haar zoon en ze bleek een zeer toegewijde en beschermende moeder te zijn.

Nageslacht

In het jaar 1818 verbleef Anna op paleis Soestdijk, in de plaats Baarn, toen op 18 augustus haar tweede zoon Alexander (1818-1848) ter wereld kwam. De kleine Alexander bleek last te hebben van een zwakke gezondheid en Anna waakte dan ook over haar kleine 'lieveling' alsof haar leven er vanaf hing. In 1820 schonk Anna voor de derde keer het leven aan een zoon en de kleine Hendrik (1820-1879) viel vooral op door zijn blakende gezondheid. Waar Anna in haar oudste zoon Willem trekken bespeurde die haar zenuwzieke vader ook had gehad en Alexander voortdurend ziek was, was Hendrik een kind waar Anna zich vrijwel nooit zorgen om hoefde te maken. Hendrik werd twee jaar na zijn geboorte opgevolgd door broertje Ernst Casimir (1822-1822), maar de kleine man werd geboren met een waterhoofd en werd helaas maar vier maanden oud. Het verlies van haar zoon greep Anna zo hevig aan dat men enige tijd vreesden voor haar eigen gezondheid. Ten tijde van de geboorte van dochter Wilhelmine Marie Sophie Louise - roepnaam Sophie - (1824-1897), door moeder Anna liefkozend 'leeuwinnetje' genoemd, verbleef Anna in paleis Kneuterdijk in Den Haag.

Problemen

Aangezien Willem II van mening was dat zijn kinderen een zo 'normaal' mogelijke jeugd moesten krijgen wilde hij dat ze onderwijs zouden volgen aan een openbare school, maar Anna wilde hier niets van weten. Aangezien zij van mening was dat vorsten een bepaalde afstand moesten bewaren tot het volk voedde ze haar kinderen, met hulp van nodige (hoog)leraren en gouvernantes, volledig zelf op. Tevens maakte zowel Anna als Willem II hun kinderen duidelijk dat ze naast Nederlands- ook Russisch bloed door hun aderen hadden stromen en de Russische invloed was dan ook alom in hun opvoeding aanwezig. Anna hield vast aan vele Russische gewoontes zoals baden in (ijs)koud zeewater, vierden de verjaardagen van hun kinderen volgens de Russische traditie een avond van te voren, maakte gebruikt van een eigen Russische bakker en had in iedere woning een eigen Russisch-orthodoxe kapel om haar geloof te belijden. Wanneer Willem II of Anna naar Rusland ging om familie te bezoeken namen ze altijd typisch Russische cadeautjes voor hun kinderen mee.

Huwelijkscrisis

Ondanks dat Willem II en Anna in de loop der jaren een gezin hadden gevormd was hun huwelijk geen succes. Willem II stond bekend om zijn seksuele escapades en stak niet onder stoelen of banken dat hij er meerdere minnaressen op nahield. Dat het gedrag van Willem II geen goed voorbeeld was voor zijn oudste zoon bleek uit diverse brieven die Anna naar haar familie stuurde. In deze brieven maakte Anna duidelijk dat ze zich zorgen maakte om het losbandige en opstandige gedrag van de kroonprins en stak niet onder stoelen of banken dat ze liever haar tweede zoon, Alexander, als troonopvolger had gezien. In 1829 bereikte het huwelijk van Willem II en Anna een dieptepunt toen de helft van Anna's uiterst kostbare, Russische, juwelen werd gestolen. Aangezien Willem II flinke schulden had verweet Anna hem met de verkeerde mensen om te gaan en nalatig te zijn geweest. In de wandelgangen van het Brusselse hof werd echter gefluisterd dat Willem II de juwelen van zijn vrouw aan zijn minnaressen had gegeven.

Belgische Opstand

Toen in het jaar 1830 in de zuidelijke Nederlanden de Belgische Opstand (1830-1839) uitbrak en Willem II weer lijnrecht tegenover zijn vader kwam te staan, besloot Anna partij voor haar man te kiezen en hun ruzie bij te leggen. Ze probeerde - voor de zoveelste keer - tussen haar man en schoonvader te bemiddelen en wist ze in ieder geval zo ver te krijgen dat ze weer gingen samenwerken. Door de opstand in het zuiden was het voor Anna en haar kinderen niet langer veilig in Brussel en op 27 oktober 1830 verliet Anna haar geliefde zuiden om zich definitief te vesten in het 'kille' noorden van de Nederlanden. Willem II bleef in opdracht van zijn vader in Brussel achter en wist tijdens een tien dagen durende veldtocht de Belgische legers te verslaan. Willem II maakte zichzelf door deze overwinning zo geliefd dat men spontaan 'vergat' dat hij zich enkele weken later als nog moest terugtrekken toen de Belgen hulp kregen van de Fransen.

Koningin der Nederlanden

Ondanks de onrust in de zuidelijke Nederlanden ging het leven in de noordelijke Nederlanden zijn gewone gang en rond het jaar 1839 kwam Anna weer in beeld toen ze zich fel verzetten tegen het voorgenomen huwelijk van haar oudste zoon, Willem III. Willem III had zijn oog laten vallen op zijn (volle) nicht Sophie van Württemberg - roepnaam Sophia - (1818-1877), de dochter van Anna's jongere zus Catharina. Maar aangezien Catharina in haar jeugd last had gehad van dezelfde zenuwinzinkingen als hun vader was Anna er van overtuigd dat de eventuele kinderen van Sophia en Willem III een zeer zwak gestel zouden hebben. Iets waar ze misschien wel gelijk in had aangezien Willem III alle drie zijn zonen uit zijn huwelijk met Sophia overleefde. Krap een jaar na het huwelijk van haar zoon werd het tijd voor Anna om zich op geheel andere zaken te richten. Haar schoonvader, koning Willem I, had besloten om af te treden zodat hij in het huwelijk kon treden met zijn voormalige kamer-dame gravin Henriëtte d'Oultremont (1792-1864).

Kroning

Op 7 oktober 1840 werd het aftreden van koning Willem I door de Nederlandse Staten-Generaal geaccepteerd en Willem II en Anna werden direct benoemd tot koning en koningin der Nederlanden. Op 28 november 1840 vond hun kroning plaats in de Nieuwe Kerk in Amsterdam en mede door Anna's invloed werd dit een spektakel zoals men in de Nederlanden nog niet eerder had meegemaakt. Zo werd de toekomstige koningin in een open koets naar Amsterdam gereden waarbij ze was gekleed zoals het een Russische prinses betaamde. Haar jurk was schitterend en overdadig en in haar haar droeg ze een diadeem die was bezet met enorme edelstenen. Haar koest werd getrokken door acht schimmels en helemaal vooraan de stoet reed de toekomstige koning Willem II in een schitterend Russisch rijtuig. Na hun kroning gaf Anna direct opdracht om paleis Kneuterdijk grondig te verbouwen, waarbij de vloeren van wit marmer werden gemaakt en in paleistuin een verblijf werd ingericht voor het houden van exotische dieren.

Koningin Anna

Anna was op haar best toen ze zichzelf eindelijk koningin der Nederlanden mocht noemen. Onder haar leiding kreeg het hofleven in de Nederlanden allure, bloeiden de kunsten op en werden er vele feesten, partijen en bals georganiseerd. In haar rol van koningin voelde Anna zich ver verheven boven het gewone volk, wat echter niet betekende dat ze zich niet om haar onderdanen bekommerde. Ondanks haar hooghartige houding was ze zeer begaan met de armere in de samenleving en richtte onder andere de 'Commissie van Weldadigheid' op; welke geld van het koninklijk paar verdeelde onder de allerarmste. In de eerste jaren van de Belgische Opstand was Anna betrokken geweest bij de oprichting van het Willemshospitaal in Den Haag waar gewonde Nederlandse soldaten werden verzorgd en tevens was ze verantwoordelijk voor de oprichting van de Winternaaischool in Scheveningen waar armere meisjes konden leren handwerken. Naast liefdadigheid was ze ook geïnteresseerd in de politieke situatie in de Nederlanden, maar hield zich op dit vlak op de achtergrond omdat men de mening van een vrouw op dit gebied niet kon waarderen.

Anna's laatste jaren

In het jaar 1848 kreeg Anna voor de tweede keer in haar leven te maken met het overlijden van één van haar kinderen en dit keer was het haar lieveling Alexander die tijdens een kuur in Madeira volledig onverwachts overleed. Voor Anna de klap van het verlies van haar zoon te boven was ontving ze het bericht dat haar man ernstig ziek was en op 17 maart 1849 overleed Willem II. Volgens bronnen aan het hof wierp de - anders zo stijve Anna - zich huilend en schreeuwend op het lijk van haar man, maar of ze verdriet had om zijn overlijden of om het verlies van haar koninklijke titel, was de aanwezigen niet helemaal duidelijk. In de dagen dat Willem II lag opgebaard zat Anna urenlang geknield bij zijn kist en enkele dagen na zijn bijzetting in de Grote Kerk van Delft, nam Anna voor de laatste keer afscheid van haar man.

Verhuizing

Nu haar man was overleden ging zijn koninklijke titel over op zijn oudste zoon, Willem III, en diens vrouw Sophia, mocht de titel van koningin der Nederlanden dragen. Het feit dat Anna haar kroon moest overdragen aan haar gehate schoondochter kostte haar veel moeite, mede omdat ze besefte dat haar belangrijke rol in de Nederlanden was uitgespeeld. Aangezien ze het paleis aan de Kneuterdijk veel te groot vond voor haar alleen besloot ze te verhuizen naar Huize Boschlust, dat van haar zoon Alexander was geweest en bracht haar tijd hier door met borduren en bidden in haar Russisch-orthodoxe kapel. Helaas bleek Willem II bij zijn overlijden niets anders dan schulden aan Anna te hebben nagelaten en om de financiële situatie van de familie te verbeteren besloot ze een deel van haar mans (privé) kunstcollectie te verkopen. Vele Hollandse meesters zoals Rembrandt en Vermeer werden overgekocht door Anna's jongere broer - en inmiddels tsaar van Rusland - Nicolaas, wat mede de reden is dat er vandaag de dag zo veel Hollandse schilderijen in de Russische Hermitage te bezichtigen zijn.

Overlijden

In de laatste jaren van haar leven begon Anna in hoog tempo te vereenzamen. Haar lievelingszoon was overleden, haar dochter Sophie woonde in de Duitse stad Weimar, en aangezien ze op voet van oorlog stond met haar schoondochter Sophia was ze bij haar oudste zoon Willem thuis niet welkom. In haar tijd als koningin had Anna al snel het respect en de waardering van het volk weten te winnen, maar erg populair was ze nooit geweest. Iets dat ook bleek op haar oude dag. Ze werd zelden tot nooit uitgenodigd voor feestelijke aangelegenheden en bleef in haar rol als koningin-moeder volledig op de achtergrond. Samen met de honden van haar overleden zoon Alexander maakte ze lange wandelingen in de tuin en mijmerde of hoe haar leven was geweest als koningin. Toen Anna begin februari 1685 ernstig ziek werd kwam niet alleen haar dochter Sophie over uit Duitsland om voor haar moeder te zorgen, maar - tot ieders verbazing - besloot ook de gehate Sophia haar schoonmoeder tot het einde toe bij te staan. Na een kort maar hevig ziekbed overleed Anna Paulowna, voormalig koningin der Nederlanden, op 1 maart 1865 op de leeftijd van 70 jaar. Op 16 maart van dat jaar werd Anna tijdens een Russisch-orthodoxe dienst bijgezet in de koninklijke grafkelder van de familie van Oranje in de Grote Kerk van Delft.

Nagedachtenis

Koningin Anna werd omschreven als een grote en statige verschijning die in het openbaar nooit uit de toon viel. Ze was zich bewust van haar goede afkomst en deed er dan ook alles aan om de etiquette aan het hof zo goed mogelijk op te volgen. Anna had tevens een 'Russisch temperament' wat betekende dat ze zeer emotioneel kon reageren en op zijn tijd flink onredelijk kon zijn. Als alle spanningen haar te veel werden kreeg Anna last van 'zenuwaanvallen' die haar soms dagenlang aan bed gekluisterd hielden. Tegenover deze minder goede eigenschappen stonden Anna's goede eigenschappen. Zo was ze oprecht betrokken bij het welzijn van haar onderdanen, stond bekend als een intelligente en sociale vrouw en was zeer toegewijd aan haar gezin en familie. Tevens was Anna zeer vroom en liet in elke woning die ze had in de Nederlanden een Russisch-orthodoxe kapel bouwen of inrichten. Een populaire koningin werd Anna echter nooit, daarvoor was ze te hooghartig en afstandelijk, maar populariteit had zij ook nimmer geambieerd. Anna streefde haar hele leven naar het verkrijgen van respect op basis van haar plichtsbesef en onberispelijke manier van leven. Respect dat zij in de Nederlanden kreeg en ook absoluut verdiende.