1912: Bezoekers verward op eerste expositie moderne kunst

100 Jaar geleden, in 1912 werd een van de meest invloedrijke tentoonstellingen van moderne kunst georganiseerd: Sonderbund Ausstellung 1912. In Keulen werd een tijdelijke hal geplaatst waarin werken van Picasso, Van Gogh, Cezanne, Munch en Gauguin werden getoond. Organisator de Sonderbund wilde met name de werken van de destijds nieuwe Franse schilders aan het publiek laten zien. Of de missie helemaal slaagde is de vraag: de klassiekers van nu zorgden een eeuw geleden vooral voor een schokgolf. De Duitse burgerij verliet de tentoonstelling beledigd en verward. De Sonderbund was in 1909 opgericht door zeven kunstenaars die aandacht wilden voor de moderne kunst. Voor de grote expositie hadden eerdere kleinere tentoonstellingen al in Dusseldorf plaatsgevonden. Maar deze stad had genoeg van de verhitte discussies naar aanleiding van de exposities en wilde de Sonderbund niet meer ontvangen. Keulen wilde dat wel. Op 25 mei opende de Sonderbund de belangrijkste expositie: Sonderbund Ausstellung 1912.

Indrukwekkend

Het was een indrukwekkende verzameling van kunstenaars uit die tijd. De expositie toonde 577 schilderijen en tekeningen en 56 sculpturen van kunstenaars uit zeven landen. Vincent van Gogh was alleen al met 110 werken vertegenwoordigd. Van Gogh werd destijds overigens gerekend tot de nieuwe Franse schilders en niet gezien als een Nederlandse kunstenaar. De werken van Van Gogh hingen in maar liefst vijf zalen. Andere zalen waren onder meer gewijd aan de Noorse Edvard Munch, de Franse pioniers Paul Gauguin, Paul Cezanne en de Spaanse nieuweling Pablo Picasso.

Witte wanden

De presentatie was zeer vooruitstrevend. In 1912 hing men gewoonlijk schilderijen, ook in musea, dicht bij elkaar: boven, onder en naast elkaar en zoveel mogelijk op een wand. De Sonderbund vond dat schilderijen meer ruimte verdienden en hing de stukken naast elkaar in een rij. De strakke zwarte lijsten en de witte wanden waren in die tijd ook zeer bijzonder. Bovendien kregen bezoekers bij het ontvangst iets nieuws en bijzonders: een catalogus met daarin alle aanwezige stukken met de namen van de kunstenaars.

Schok

De Sonderbund Ausstellung 1912 veroorzaakte een flinke schok bij het Duitse publiek. Ook al omdat in het midden van de tentoonstellingsruimte een aantal glas-in-loodramen in een kerkelijke kapel van 13 meter hoog met boogramen en gewelven was aangebracht die door de katholieke kerk als veel te modern werden beoordeeld. Die ramen veroorzaakten al direct een schandaal. Verder was het Duitse publiek nog zeer conservatief, men kende uitsluitend de historische en religieuze schilderijen. Van het expressionisme wist de Duitse burgerij nauwelijks iets. Van Gogh werd beschouwd als een onbetekenend schildertje uit Frankrijk.

Beledigd en verward

De reacties op de moderne kunst waren niet mals. Een krant, de Kolner Stadt-Anzeiger raadde de organisatie aan de expressionistische werken en de kunstenaars goed te laten bewaken, ‘voor het geval hun wartaal zou leiden tot lynchpartijen’. De vreemde kleurstellingen, de dikke klodders en de wilde vegen, het zorgde voor verwarring. Ook de vele naakten bleken aanstootgevend. Bezoekers verlieten de tentoonstelling beledigd en verward.

Kunstcritici

Kunstcritici waren echter direct onder de indruk. Zij schreven in artikelen dat dit een belangrijke expositie was voor de ontwikkeling van de schilderkunst. Men erkende het grote belang van de tentoonstelling. Ook in de Verenigde Staten kregen kunstenaars en critici lucht van de Keulse tentoonstelling. Een bezoek aan de Austelling van een delegatie van de Association of American Painters and Scuptors zorgde voor verregaande samenwerking. De Duitsers leenden werken uit voor de International Exhibition of Modern Art van 1913 in New York. Ook gebruikten de Amerikanen voor het eerst dezelfde wijze van tentoonstellen: rijen schilderijen tegen een witte wand.

Invloed

De Sonderbund Ausstellung 1912 bleek erg belangrijk voor de moderne kunst maar ook voor musea. Grote namen als Picasso, Van Gogh, Cezanne en Gauguin werden voor het eerst aan het grote publiek getoond. En op een geheel nieuwe wijze. De kunstenaars stopten officieel in 1915 met de Sonderbund maar de invloed van hun grootste tentoonstelling is tot op de dag van vandaag zichtbaar.