Is kunst imitatie?

Wat is kunst eigenlijk, en waarom vinden we het mooi? Wat is het dat kunst goede kunst maakt? Als je kijkt naar kunst van lang geleden, zie je dat het grootste gedeelte ervan uit nabootsing bestaat. Denk aan landschappen, stillevens en portretten, die zo realistisch mogelijk werden geschilderd. Er bestaat dus ook zeker de opvatting dat kunst 'imiteert'. Maar is dit idee wel toe te passen op alle soorten kunst, zoals abstracte kunst uit onze tijd?

Plato

Plato, een van de bekendste Griekse filosofen, had een duidelijke theorie over kunst. Kunst is imitatie, en kunst moet niet al te hoog gewaardeerd worden. Waarom heeft hij dit idee?

Ideeënwereld

Volgens Plato is er een 'ideeënwereld' die bestaat naast onze wereld. In deze wereld bevinden zich als het ware de ideaalbeelden van alles wat we op aarde tegenkomen. Zo vind je op aarde allerlei soorten bedden, met allerlei eigenschappen, maar in de ideeënwereld is er maar één bed, het perfecte bed, het idee-bed. De bedden op aarde zijn minderwaardig aan de idee-bed, ze zijn er slechts een afspiegeling van. Ze zijn er kopieën van, maar als je iets kopieert gaat de kwaliteit ervan altijd achteruit.

Kunst slechts een gebrekkig kopie

Goed, wat heeft dit met kunst te maken? Plato ziet schilders als mensen die met een spiegel rondlopen, ze maken afspiegelingen van objecten. En op dezelfde manier dat een bed minderwaardig is aan de idee-bed, omdat het slechts een gebrekkig kopie ervan is, is een schilderij van een bed nog minder waard. Dat is immers slechts een kopie van een kopie, een afspiegeling van een afspiegeling. Ook zou het volgens Plato zo kunnen zijn dat kunstenaars niet de dingen op aarde kopiëren, maar de ideeën. Ze maken dus een afspiegeling van de idee-bed. Dan is het schilderij nog steeds minderwaardig, omdat het nooit zo goed als het perfecte voorbeeld wordt, maar in elk geval kan het even goed als een bed op aarde zijn.

Tijd van Plato

Nu zijn de ideeën van Plato over kunst erg streng, hij ziet er niets in. Maar dat is omdat 'kunst' in zijn tijd een heel ander begrip is dan het nu is. De enige vorm van kunst die Plato kende was het zo goed mogelijk naschilderen of beeldhouwen van voorbeelden van landschappen of mensen. Hij heeft niet te maken gekregen met stromingen als het kubisme, surrealisme of abstractie op zich. In veel stromingen is het mogelijk iets toe te voegen aan het object dat als voorbeeld gebruikt wordt, waardoor kunst niet slechts een kopie hoeft te zijn, met mindere kwaliteit. Echter, Plato's idee dat kunst imitatie is, bestaat nog steeds. Dat zie je al in de manier waarop wij over kunst praten, dat een kunstenaar een voorbeeld heeft waar hij een nieuwe versie van maakt. Is kunst dan echt imitatie, het namaken van dingen?

Problemen met kunst als imitatie

Waarde kunstwerk

Hoe wordt bepaald of een kunstwerk een goed kunstwerk is? Ligt dat aan hoe goed de imitatie is, hoe realistisch het kunstwerk is? Natuurlijk zijn er stromingen, zoals het hyperrealisme, waarin dit enorm aan de orde is, maar dit is lang niet altijd het geval. In veel stromingen wordt een kunstwerk met mooie kleuren of een bijzondere compositie, beter gewaardeerd dan een kunstwerk dat heel realistisch is. Het is in veel stromingen belangrijk dat wat erop staat herkenbaar is, maar dat is slechts één van de factoren die kunst goed maken.

Representatie in plaats van imitatie

Misschien is wat wij in heel veel kunst zien wel geen imitatie, maar zijn wij in de war met representatie. We willen, als we een schilderij met een brug zien, immers kunnen zien dat er een brug op staat. Maar hiervoor is het niet nodig dat hij erg realistisch is, als we maar kunnen zien wat het is. En als een bepaalde simpele vorm een brug representeert dan kan dat genoeg zijn. Denk ook aan het gebruik van symbolen, cirkels om de hoofden van heiligen bijvoorbeeld. Deze zijn niet realistisch, maar laten ons via representatie zien wat afgebeeld wordt. Je zou zelfs kunnen zeggen dat de vorm van het menselijk lichaam dat wij afbeelden, slechts een representatie is. Het is een symbool voor mens, aangezien we nooit een perfect realistische kopie van de mens, of welke vorm dan ook, kunnen maken. Daarnaast schuilt in het gebruik van de term 'imitatie' ook dat kunst altijd minder waardevol is, precies wat Plato dacht. Een imitatie is namelijk bijna per definitie slechter dan het origineel.

Kunst is niet realistisch

In de term 'imiteren' schuilt het idee dat iemand, iemand probeert te bedriegen. Het lijkt alsof kunstenaars je proberen te laten denken dat wat zij geschilderd hebben, werkelijk is. Maar nu kunnen ze heel realistische schilderijen maken van landschappen, wij zullen zeker niet geloven dat het echte landschappen zijn. Als we kunst zien, weten we best dat het maar kunst is. En wat kunstenaars proberen, is ook niet ons te laten denken dat hun kunst geen kunst is, ze proberen ons niet te bedriegen. Dat is simpelweg niet het doel van kunst, en dus is kunst geen imitatie.

Kunst als kunstwerk waarderen

Het feit dat we van een landschap in een kunstwerk weten dat het kunst is, en geen echt landschap, maakt het niet minder goed. Integendeel, we kunnen het op meer manieren waarderen. We kunnen wat gerepresenteerd wordt waarderen, maar daarnaast ook het kleurgebruik en de compositie. Juist omdat we kunnen zien dat het een kunstwerk is, een object met bepaalde eigenschappen, kunnen we het waarderen als kunst.

Verbeelding

Ook komt onze waardering voor kunst voort uit het gebruik van verbeelding. Als we kunst zien, willen we niet dat alles duidelijk is, we willen juist onze eigen ideeën erin kunnen vinden, en we willen moeten zoeken naar wat er afgebeeld wordt en hoe. Dit is waarom kubisme geliefd is geworden. Eerst kon men het niet begrijpen, omdat het zo anders was dan de normale manier van afbeelden. Je moet langer naar een kubistisch schilderij kijken, om erachter te komen wat erop staat. Je hebt je verbeelding nodig. Toen de mensen doorkregen hoe dit werkte, konden ze de kunst pas waarderen, en deden ze dat ook zeker. In kunst werkt verbeelding echter alleen, als het werk in een bepaalde mate realistisch is. Vooral in films en toneelstukken is dit relevant. Je wil kunnen meeleven met de karakters, wat hoort bij verbeelding, maar dit kan je alleen als ze dingen doen die enigszins rationeel zijn. Ook moet de voorstelling zelf geloofwaardig zijn, anders kan je er niet in meegaan. Imitatie is dus belangrijk, in de zin van dat een kunstwerk geloofwaardig moet zijn. Maar dit is lang niet het enige wat een kunstwerk nodig heeft.

Kunst zonder imitatie

Zijn er ook geen kunstvormen, die op geen manier imitatie zijn? Denk aan abstracte kunst of aan muziek. Je kan er wel dingen in zien of horen, maar er wordt in feite niets realistisch afgebeeld. Je zou kunnen zeggen dat deze kunst de representatie van emotie is, maar dat is wel een hele andere manier van representeren of imiteren op een realistische manier. Het is dus zeker geen imitatie, misschien wel representatie. Je zou bijvoorbeeld kunnen zeggen dat rood woede representeert. Maar werkt abstracte kunst wel zo? Dit is een vreemde manier van representatie. Als bloemen worden gerepresenteerd, ervaren we het zien van bloemen op een kunstwerk, als het zien van echte bloemen. Maar het zien van rood op een doek, ervaren we niet als echte woede. Voor emotionele toestanden zijn immers aanleidingen in het leven nodig, en die zijn er niet bij kunst. Het is logischer om te zeggen dat een doek woede 'uitdrukt' dan 'imiteert' of 'representeert'. Kunst is dan expressie, geen imitatie.