Is kunst expressie?

Hoe zou je kunst omschrijven? Wat is het eigenlijk? Je zou kunnen zeggen dat het imitatie of representatie is, dat het dingen namaakt. Dit is immers het geval bij landschapskunst of portretten. Maar niet alle kunst is zo te omschrijven. Denk aan muziek, toneel of abstracte kunst. Een ander idee over kunst is dat kunstenaars hun emoties uiten, dat kunst de expressie daarvan is. Zou kunst expressie zijn?

Geschiedenis

Wanneer is het idee ontstaan dat kunst expressie is? Het idee bestaat eigenlijk al sinds de oude Grieken, maar pas in de achttiende eeuw werd het echt belangrijk. Dit was in de romantiek. In deze tijd wordt in alle kunstvormen een grote nadruk gelegd op de emoties, en wordt dat gezien als het allerbelangrijkste aspect ervan. Kunst wordt gemaakt met emotie en moet emotie oproepen. Nu is dit idee minder extreem geworden, maar de invloed van de romantiek is zeker nog zichtbaar in de manier waarop we naar kunst kijken.

Kunst als expressie volgens denkers

Tolstoy

Leo Tolstoy was een Russische schrijver en hij dacht zeker dat kunst expressie is. Emotie is voor hem het belangrijkste in kunst, preciezer nog, waar het allemaal om draait is de emotie die het werk oproept. De emotie die de kunstenaar in het werk heeft gestopt, is van ondergeschikt belang. Tolstoy kijkt alleen naar hoe de toeschouwer reageert op een kunstwerk, wordt er veel emotie opgeroepen en zijn de emoties goede emoties? Dan is het kunstwerk geslaagd. Tolstoy is ervan overtuigd dat moraal en kunst gelijk zijn, dus daardoor zijn er slechte emoties, zoals lust of boosheid, die een kunstwerk kan oproepen. Kunstwerken die dit doen zijn slechte kunstwerken. Echter, Tolstoy vertelt ook welke voorbeelden van kunst dan goed zijn en welke niet, en verkondigt dat bijvoorbeeld Wagner en Beethoven slechte muziek maken. Hun werken roepen immers niet de juiste emoties op. Maar is dit niet een oversimplificatie van zowel hoe wij op kunst reageren, als van hoe kunst werkt? De invloed op de emotie van de toeschouwer is het enige wat telt, maar er zit toch veel meer in kunst dan dat?

Croce

Benedetto Croce, een Italiaanse filosoof, heeft een misschien wat geloofwaardigere theorie, waarin kunst als expressie wordt gezien. De focus ligt bij hem op hoe de kunstenaar werkt. Het echte kunstwerk is de expressie van de kunstenaar, niet het doek met verf of de noten op papier. Dit soort objecten zijn slechts gevolg van de kunst, of nodig om de kunst te onthouden. Het mentale proces in het hoofd van de kunstenaar is belangrijker dan het materiaal. Maar hoe kunnen anderen dan het kunstwerk aanschouwen, als bijvoorbeeld het doek niet het werkelijke kunstwerk is? Dit kan doordat ze de expressie van de kunstenaar kunnen opbouwen, door het kijken naar het doek. Zo zien zij meer dan het doek zelf, de werkelijke kunst ervaren zij in hun hoofd. Dit levert echter wat problemen op. Iedereen kan op deze manier een eigen versie van een kunstwerk hebben, en omdat niemand precies de expressie van de kunstenaar uit het doek zal halen, kan niemand echt het kunstwerk ervaren. En als iedereen wat anders ervaart, hoe weten we dan wat de 'goede' interpretatie van het werk is? Je kan dat alleen weten als je de expressie van de kunstenaar kent, en die kent zelfs de kunstenaar zelf niet, doordat die voor een deel onbewust is ontstaan. Net als Tolstoy, vindt Croce ook maar weinig kunst goede kunst, ook al is hij er niet duidelijk over wat dan precies de objectieve maatstaven voor goede kunst zijn. Goed, toch zit er wel wat in deze theorie. Voor muziek gaat hij bijvoorbeeld op een manier wel op, het kunstwerk is niet het notenschrift op papier, maar de muziek die ermee bedoeld wordt. Hetzelfde geldt eigenlijk voor literatuur, het kunstwerk is niet het papier met de woorden erop geprint. Het kunstwerk is bij muziek en literatuur geen object.

Slechte theorieën?

Deze theorieën werken misschien niet voor alle soorten kunst, maar ze bieden wel inzicht in de manieren waarop kunst kan werken. Het probleem is echter, dat als je een van de theorieën volgt, je één aspect van de kunst belangrijker dan de rest moet maken. Als je gelooft dat kunst imitatie is, leg je alle nadruk op dat aspect van de kunst. Volg je Tolstoy, dan draait alles om de invloed op het publiek, en bij Croce juist op wat er in het hoofd van de kunstenaar gebeurt. Al deze specialisaties zorgen ervoor dat bepaalde soorten kunst er niet onder vallen, kunst bestaat uit veel aspecten. Toch is wenselijk een soort van definitie te kunnen geven van wat kunst is, om te begrijpen waar we het over hebben en er zo achter te komen wat alle kunstwerken gemeen hebben.

Wat is expressie?

Wat betekent het eigenlijk, kunst als expressie? Het wordt gezien als het overbrengen van de emotie van de kunstenaar op de toeschouwer. Maar we kunnen nooit zeker weten wat de kunstenaar voelde, daar zijn altijd verschillende interpretaties van. Het kunstwerk moet eigenlijk ook niet geïnterpreteerd worden als een deel van de biografie van de kunstenaar. Ook is een probleem dat kunst gemaakt kan worden door mensen die niet zelf de emotie voelen, die ze de toeschouwer laten voelen. Ze maken gebruik van techniek in plaats van emotie.

Techniek in plaats van emotie

Catullus is een goed voorbeeld van kunstenaars die gebruik maken van techniek in plaats van emotie bij het creëren van kunst. Catullus schreef liefdesgedichten aan Lesbia, waarvan mensen zeker wisten dat ze over de gevoelens van Catullus moesten gaan. Iemand die niet verliefd was, kon dit niet schrijven. Maar dit was niet het geval, hij deed het met techniek, de manipulatie van beeldspraak, taal en het metrum. Met goede techniek kan kunst zo gemaakt worden, dat het net lijkt of het uit emotie ontstaan is. En dit is eenvoudig te onderbouwen, de 'emotie' in muziek is bijvoorbeeld met vaktermen te beschrijven. Een stuk in mineurstemming klinkt altijd klagend. Om een klagend stuk te schrijven hoeft de componist dus niet in klagende toestand te zijn, maar alleen maar gebruik te maken van deze stemming.

Wat is emotie in kunst?

Wat betekent het eigenlijk, als er emoties opgeroepen worden door een werk? Zijn deze emoties net zo echt als andere emoties? We worden van droevige muziek niet echt droevig, niet op dezelfde manier als we droevig zouden worden, als er een goede vriend gestorven was. We ervaren de emotie van de muziek op een manier, maar worden er niet ongelukkig van, we kunnen er juist van genieten. Hoe zit dit? Dit verschilt ook nog eens per kunstsoort, komedie die amuseert, amuseert wel echt. We worden er werkelijk blij van, op dezelfde manier als we blij worden van dingen uit ons leven.

Oplossing?

Een oplossing die voor bovenstaand probleem is gegeven, is de volgende. Droevige muziek klinkt zoals droevige mensen klinken. Het is ingetogen, droevige mensen zijn namelijk enigszins in zichzelf gekeerd, en het is traag, omdat droevige mensen traag zijn. Echter, hoe werkt dat met iets als 'melancholie'? Hoe klinkt dit? En ook met andere kunstsoorten moet het anders werken. Trieste schilderijen beelden immers ook niet altijd trieste gezichten af, eerder 'trieste kleuren'. Aan de andere kant lijken kleuren wel degelijk voor bepaalde emoties te staan. Zo worden toch wel emoties afgebeeld met kleuren, alleen niet via menselijke vormen. Groen doet ons denken aan rust, rustige landschappen, en rood aan bloed, heftigheid. Echter, dit soort verbanden lijken cultuurgebonden te zijn. Indiase muziek verschilt bijvoorbeeld per deel van de dag. Er is muziek die 'klinkt als de ochtend' en die 'klinkt als de avond', etcetera. Voor Indiase mensen is dit logisch, maar westerse mensen kunnen absoluut niet bepalen welke muziek bij welk dagdeel zou horen. Werkt kunst een beetje als psychologie?

Wat zijn emoties?

Dit is een nog meer filosofischer vraag. Wat zijn emoties eigenlijk? Als mensen deze vraag proberen te beantwoorden, doen ze dat meestal op een van de volgende drie manieren. Emoties kunnen beschreven worden door de oorzaak van een emotie te geven. Droevigheid is het gevolg van vervelende voorvallen, zoals ziekte, verlies of afwijzing. Een andere manier om emoties te beschrijven is het effect ervan op mensen te beschrijven. Droevigheid is de staat waarin je mondhoeken omlaag staan, je niet snel beweegt en je misschien huilt. De laatste beschrijving van droefheid, is die met metaforen. 'Er kwam een golf van narigheid over me heen,' is hier een voorbeeld van. Al deze drie manieren beschrijven niet de emotie op zich. We weten allemaal precies wat een emotie is, omdat we hem precies kunnen voorstellen en herkennen, maar we kunnen hem niet beschrijven.

Wat is kunst?

Kunst lijkt niet gelijk te staan aan expressie, om veel verschillende redenen. Kunst kan bijvoorbeeld vaak geen 'echte' emoties oproepen, zoals we die in ons dagelijks leven ervaren. Ook kunnen mensen kunst maken door middel van techniek, zonder er echt emoties bij te voelen. Die kunst werkt door de vorm ervan, niet door de emotie die erin gestopt is. Bestaat kunst dan gewoon uit vorm?