Mozaïek: Geschiedenis en technieken

Mozaïekkunst is een veelgebruikte kunstvorm waarbij gekleurde stenen samen een patroon of afbeelding vormen. De oudste overblijfselen van deze kunstvorm zijn meer dan 4.000 jaar oud. Er bestaan verschillende manieren om deze stenen te plaatsen. Gedurende een bepaalde periode tijdens de middeleeuwen maakte men gebruik van de zogenaamde 'cosmatentechniek'. Dit is een specifieke vorm van mozaïekkunst. Deze kunstvorm is veelal in basilieken te vinden. Wat is de geschiedenis achter deze kunstvorm en welke methodes bestaan er om mozaïekkunst aan te leggen?

Mozaïekkunst

• De specifieke kenmerken van een mozaïek
• Geschiedenis
• Materiaal
• Verschillende technieken

De specifieke kenmerken van een mozaïek

Iedere tegel van een mozaïekkunstwerk bevat meestal één enkele kleur. Samen vormen de diverse tegels met hun eigen unieke kleur een patroon of afbeelding. Het kunstwerk is meestal een onderdeel van een vloer of wand.

Geschiedenis

Mesopotamië (meer dan 2.000 jaar voor Christus)

De oudste overblijfselen van deze bijzondere kunstvorm zijn in een gebied gevonden dat vroeger tot Abra, Mesopotamië behoorde. Mesopotamië was een regio die nu een deel is van Irak, Syrië en Turkije. De overblijfselen zijn meer dan 4.000 jaar oud en bestaan uit gekleurde stenen, ivoor en schelpen.

Geglazuurde mozaïek (1.500 jaar voor Christus)

De eerste geglazuurde mozaïektegels werden 1.500 jaar voor Christus vervaardigd. Dit zijn tegels die een toplaag van glazuur bevatten. Dankzij deze toplaag zijn deze tegels steviger dan ongeglazuurde tegels en tegelijk waterbestendig. Hierdoor blijven de kunstwerken langer intact.

De Griekse stijl (3e eeuw voor Christus)

De Grieken vervaardigden hoofdzakelijk in de derde eeuw voor Christus mozaïekkunstwerken. Deze kunstwerken beelden in de meeste gevallen mythologische wezens, natuur, rijkdom en religieuze personen af.

Basilieken vervaardigd door christenen (4e eeuw na Christus)

Aan het einde van de 4e eeuw na Christus bouwden christenen basilieken die met kunstwerken van mozaïek waren versierd. De afbeeldingen die in deze periode werden vervaardigd hadden meestal te maken met Bijbelse verhalen.

Ravenna (5e tot 7e eeuw na Christus)

Ravenna is een stad in Italië die bekend staat om zijn talloze mozaïekkunstwerken. Vanaf de 5e eeuw na Christus begon men hier mozaïekkunstwerken te gebruiken voor het versieren van christelijke bouwwerken en villa's. De stad Ravenna was in deze periode de hoofdstad van het West-Romeinse rijk. Alleen personen met veel rijkdom konden deze versieringen bemachtigen. De kunstwerken waren meestal afbeeldingen van allerlei goden en keizers. De monumenten die deze stad heeft zijn opgenomen in de Unesco-Werelderfgoedlijst.

Byzantium (6e tot 15e eeuw na Christus)

Het Byzantijnse rijk was vroeger onderdeel van het Oost-Romeinse rijk. Ondanks dat het geen onderdeel meer was van het Romeinse rijk besloot men om deze kunstvorm te behouden. Men voegde in deze periode 'smalti' aan de tegels toe die voor mozaïekkunstwerken bestemd waren. Dit is een dikke glassoort die allerlei kleuren kan bevatten.

De cosmatentechniek (12e tot 14e eeuw na Christus)
In de 12e tot 14e eeuw na Christus werd er regelmatig de cosmatentechniek gebruikt. Hierbij werden er gekleurde stenen van marmer gebruikt om een mozaïek te creëren. Deze kunstwerken beelden geen herkenbare figuren af, het is namelijk een abstracte vorm van kunst. Een voorbeeld van een gebouw dat versierd is met mozaïek door middel van de cosmatentechniek is de basiliek 'Sint-Paulus buiten de Muren'. Dit is een constructie die in de dertiende eeuw is gebouwd en in Rome te bezichtigen is.

Mozaïek vanaf het nabije verleden tot nu (vanaf de 19e eeuw)

Meer 'recente' mozaïekkunstwerken zijn onder andere te bezichtigen in de Sagrada Família in Barcelona en in de St. Georg (Sint-Joriskerk) in Keulen. De makers van deze kunstwerken waren geïnspireerd door kunstenaars uit de 19e en 21e eeuw, waaronder de bekende kunstenaar Antoni Gaudí.

Materiaal

De kunstwerken kunnen onder andere uit steen, schelpen of glas bestaan. Hieronder staan twee veelgebruikte materialen beschreven.

Tegelmozaïek

Om de bouwstenen voor tegelmozaïek te verkrijgen kun je vierkante tegels stukslaan. Deze tegels zijn in speciaalzaken verkrijgbaar. Het stukslaan doe je door de tegels in een handdoek te plaatsen om vervolgens met een hamer kleinere stukjes te verkrijgen. Je kunt voorkomen dat het glazuur beschadigd raakt door tegen de achterkant van de tegels te slaan. Als je de tegels buiten wilt plaatsen dien je tegellijm te gebruiken om de tegels goed vast te kunnen zetten.

Glasmozaïek

Wanneer er gebruik gemaakt wordt van glas wordt het kunstwerk een 'glas-in-lood-mozaïek' of 'glasmozaïek' genoemd. Als je een glasmozaïek maakt dien je zeer voorzichtig te zijn met het knippen van het glas. Hiernaast dien je voorzichtig te zijn met het plaatsen van de stukken. Lijm heeft bij het gebruik met glasmozaïek meer tijd nodig om te drogen. Voor natte ruimtes gebruik je een 2-componentenlijm en voor droge ruimtes poedertegellijm.

Verschillende technieken

Er zijn in totaal twee manieren voor het aanleggen van een mozaïekkunstwerk: Door middel van het direct plaatsen van de steentjes en door middel van het gebruik van een sjabloon. In het verleden gebruikten de Romeinen in sommige gevallen een combinatie van beide technieken.

Direct plaatsen

Eén van de manieren om mozaïek aan te leggen is door de stukjes één voor één direct op de juiste plek te plaatsen. Dit is echter arbeidsintensief omdat de kunstenaar op deze manier langs het gehele oppervlakte dient te gaan om de tegels per stuk te plaatsen. Als je de tegels buiten plaatst dien je naast tegellijm ook verdund houtlijm te gebruiken. Dit zorgt er namelijk voor dat het kunstwerk zowel vorstbestendig als waterbestendig wordt. De verdunde houtlijm dien je zowel aan de ondergrond als aan de zijkanten van de tegels aan te brengen.

Het gebruik van een sjabloon

Een andere manier om mozaïek aan te leggen is door een sjabloon te gebruiken. Deze sjabloon kan bijvoorbeeld op stof, papier of karton geplaatst worden. De diverse steentjes worden eerst op de sjabloon gelijmd. Dit gebeurt in spiegelbeeld (ondersteboven). Je hoeft met deze techniek de steentjes niet afzonderlijk aan elkaar vast te lijmen. Vervolgens wordt de gehele sjabloon met steentjes in cement gedrukt, waarbij de steentjes als eerste het cement raken. Als het cement gedroogd is kan de sjabloon verwijderd worden. In de meeste gevallen zijn de mozaïeken die op deze manier gecreëerd worden vlakker dan wanneer de tegeltjes één voor één geplaatst zouden worden. Deze techniek is handig wanneer er bepaalde geometrische patronen in het kunstwerk gebruikt worden. Tegenwoordig wordt er veelal gebruik gemaakt van gaas. Een mozaïek van gaas kan direct aan de achterkant tegen de wand of vloer vastgemaakt worden, er is hierbij geen sprake van een spiegelbeeld.