Schilderkunst 17e eeuw: pronkstillevens

Stillevens waren in de zeventiende eeuw, net als landschappen en genreschilderijen, een populair genre. Pronkstillevens zijn schilderijen met luxe voorwerpen, zoals Chinees porselein, zilveren schalen, gouden bekers, fraai glaswerk en exotische vruchten. De schilders van deze schilderijen kozen de voorwerpen met zorg. De voorwerpen werden opgesteld in een goed bedachte compositie. Deze schilderijen waren geliefd bij de rijk geworden gegoede Hollandse burgerij. De bekendste Nederlandse schilders van pronkstillevens, zoals Willem Kalf en Jan Davidszoon de Heem, waren al tijdens hun leven beroemd. Hun schilderijen werden voor aanzienlijke bedragen verkocht.

Rijkdom laten zien met pronkstillevens

Omstreeks 1650 gebruikte men voor voorstellingen van levenloze voorwerpen voor het eerst de term stilleven. Stillevens waren in de zeventiende eeuw erg populair. Er waren diverse specialisaties binnen het genre, zoals bloemstillevens, keukenstillevens, jachtstillevens en eenvoudige monochrome ontbijtstillevens. De rijk geworden Hollandse burgerij wilde zijn rijkdom laten zien. Vanaf 1640 werden de pronkstillevens populair. In het pronkstilleven werden de eenvoudige gebruiksvoorwerpen uit de monochrome ontbijtjes vervangen door veel luxe voorwerpen, zoals zilveren schalen, vergulde pronkbekers, fraaie glazen, damasten tafelkleden en uitheemse vruchten. Pronkstillevens zijn dus met luxe voorwerpen overladen luxe tafels die zijn weergegeven in een kleurrijk, rijk geschakeerd palet.

Pronkstillevens zijn prachtige schilderijen met een uitgewogen compositie en een boodschap

Schilderijen van luxe levenloze voorwerpen zijn prachtige schilderijen. Voorwerpen en vruchten weerkaatsen het licht. De afzonderlijke voorwerpen zijn zo echt mogelijk weergegeven. Deze voorwerpen vormen ondanks hun verschillende vormen, kleuren en materialen een uitgewogen compositie. Deze stillevens vormen dus een demonstratie van het kunnen van de schilders van deze pronkstillevens. Voorwerpen die in een stilleven zijn weergegeven, zoals vruchten en bloemen, kunnen verrotten en verwelken. Er wordt in een pronkstilleven dus ook verwezen naar de vergankelijkheid van de getoonde voorwerpen. Hun schoonheid is letterlijk slechts schijn. Ze lijken op het pronkstilleven net echt, maar zijn dat niet.

Een pronkstilleven van Jan Davidsz. de Heem (1606-1683/84)

De Heem is de schepper van het pronkstilleven. Dit stilleven uit 1640 is een subliem voorbeeld. Het stilleven, met een enorme zilveren schaal die tegen de tafel staat, en een tafel met daarop een vergulde pronkbeker, een vergulde bekerschroef met glas en een blauw juwelenkistje, toont in volle omvang de rijkdom van het toenmalige Holland. Nauwkeurig zijn de kleuren van de vruchten geschilderd. Ook is weergegeven hoe de vruchten het licht weerkaatsen en opnemen, hoe ze 'aanvoelen' en hoe ze er zonder schil heel anders uitzien dan met schil. Dit stilleven bewijst dat levenloze voorwerpen een prachtig schilderij kunnen vormen.

Het stilleven van De Heem maakt duidelijk dat schilders van pronkstillevens in staat waren om uiteenlopende voorwerpen elk afzonderlijk zo écht mogelijk weer te geven. Ook kunnen deze schilders de verschillende voorwerpen, met hun verschillende vormen, kleuren en materialen, zo schikken dat ze een uitgewogen compositie vormen. Precies in het centrum van dit schilderij van De Heem staat de glanzende pronkbeker met het vogeltje. In deze beker, die de spil van de voorstelling is, worden alle voorwerpen weerspiegeld. De compositie wordt zo als het ware samengebonden.

Wellicht is dit schilderij niet alleen maar een demonstratie van het kunnen van de schilder. In De Heems stilleven vinden we aan de linkerkant een luit. De mooie klanken die een luit voortbrengt versterven na korte tijd. Dat is ook zo bij bloemen en vruchten, want bloemen verwelken en vruchten verrotten. Je kunt je dus afvragen of de op dit stilleven getoonde dure kleden, bekers en schalen van eeuwige waarde zijn. Aan het einde van het leven tellen rijkdom en bezittingen niet. De luxe voorwerpen in De Heems stilleven kunnen beschouwd worden als een verwijzing naar de kortstondige en vergankelijke waarde van aardse voorwerpen.

Een pronkstilleven van Willem Claesz Heda (1594-na 1680)

Dit stilleven met oesters, een roemer, een citroen en een zilveren tazza uit 1634 is ongelooflijk precies geschilderd. De schilder heeft met verf de verschillen in lichtweerkaatsing tussen de verschillende voorwerpen geloofwaardig weergegeven. Getoond wordt een tafel met kostbare voorwerpen en niet alledaags voedsel. De toeschouwer van dit pronkstilleven ziet onder andere twee oesters en peper in een opgerold papiertje. De platte zilveren schaal, door Heda op zijn kant gelegd, is naar Italiaans model. De schaal, die tazza wordt genoemd, heeft reliefs aan de binnenkant en een stam en voet met versieringen. De zilveren schaal reflecteert het licht. Op het grote groene glas, half gevuld met witte wijn, wordt nauwkeurig de spiegeling van een daglicht door een raam en de weerspiegeling daarvan in wijn weergegeven. Ook de noppen op het grote groene glas, ook wel roemer genoemd, zijn door Heda zorgvuldig belicht. De onregelmatige vormen van de uiteinden zijn duidelijk zichtbaar. Heda laat van de citroen zowel de binnenkant als de buitenkant zien. Ook de walnoot is zowel in gesloten als in gekraakte vorm te zien. In dit pronkstilleven liggen de geopende oesters te pronken.

Een pronkstilleven van Willem Kalf (1619-1693)

Willem Kalf was een minstens zo groot schilder als De Heem. Opgeleid in Rotterdam vestigde hij zich in 1653 in Amsterdam. Daar legde hij zich toe op het schilderen van vooral betrekkelijke eenvoudige stillevens met buitengewoon kostbare voorwerpen. Die voorwerpen doemen als het ware uit de duisternis op. Dat is ook te zien op het schilderij Zilveren kan en vergulde bekerschroef bij een schaal met vruchten uit ca. 1655-57. Door middel van lichtreflecties is het zilver en het goud bijna tastbaar aanwezig. Met kleine puntjes verf heeft de schilder de schil van de citroen bijna levensecht gemaakt. Het stilleven is niet alleen levensecht. Door de uit het donker naar voren komende luxe voorwerpen lijkt het schilderij wel een gedicht.

Lees verder

• Schilderkunst 17e eeuw: Stillevens