Johannes Vermeer: Het meisje met de parel

In 2006 werd het door de lezeres van Trouw verkozen tot het mooiste schilderij van Nederland. Er werd een roman over geschreven en een populaire film over gemaakt. ‘Het meisje met de parel’ van Johannes Vermeer heeft een enorme aantrekkingskracht op haar kijkers.

De sfinx van Delft

Johannes Vermeer werd geboren in 1632 in Delft, de precieze datum weten we niet, we weten wel dat hij op 31 oktober van dat jaar werd gedoopt in de Nieuwe Kerk in Delft. Hoewel Vermeer nu één van de beroemdste schilders van de Gouden Eeuw (de 17 e eeuw) is, is hij eeuwenlang in de vergetelheid geraakt. We weten maar weinig over zijn leven. W. Bürger die in de 19 e eeuw uitgebreid onderzoek naar Vermeers leven en werk heeft gedaan en hem uit die vergetelheid haalde noemde hem daarom ‘de sfinx van Delft’. Zijn vader was zijdeschilder, later herbergier en kunsthandelaar. In 1653 trouwde Johannes met Catharina Bolnes, voor haar werd de protestants opgevoede Johannes rooms-katholiek. Echte liefde, denkt mijn romantische ziel dan meteen. Het stel kreeg vijftien kinderen, vier van hen overleden al op jonge leeftijd. In 1653 trad Vermeer toe tot het Sint Lukasgilde, het gilde waar hij tot vier keer toe ook hoofdman van werd. Vermeer schilderde niet veel of in ieder geval langzaam, waarschijnlijk slechts twee of drie schilderijen per jaar, zo’n 45 in totaal waarvan er maar 34 van bewaard zijn gebleven. Om zijn gezin toch draaiende te houden, verdiende Johannes, net als zijn vader, wat bij in de kunsthandel. Maar ondanks deze bijverdienste en het feit dat Vermeer als hoofdman van de gilde veel aanzien genoot, waren er altijd financiële problemen.

Stijl

Wie Johannes het vak geleerd heeft is onbekend. Sommige historici zeggen Carel Fabritius anderen Christiaen van Couwenbergh maar ook Leonard Bramer, omdat dat een goede bekende van zijn vader was, wordt genoemd. In het begin van zijn carrière schilderde Johannes grootsopgezette religieuze en mythologische doeken. Later stapte hij over op intieme tafereeltjes van interieurs met daarin één of twee figuren die bezig zijn met een alledaagse bezigheid. Vaak zie je in de afbeelding een venster geschilderd waaruit het licht naar binnenvalt. Kenmerkend voor zijn stijl is het magnifieke gebruik van heldere en frisse kleuren, van kleur om licht en bepaalde stoffen te suggereren, het oog voor details en de rust en kalmte die de schilderijen uitstralen. Dit laatste is des te opmerkelijker als je bedenkt dat het huishouden van Vermeer één grote chaos schijnt te zijn geweest. Naast de huiselijke tafereeltjes bevat Vermeers oeuvre twee stadsgezichten: ‘Gezicht op Delft’ en ‘Het straatje’.

Het meisje met de parel

‘Het meisje met de parel’ schilderde Johannes rond 1665. Het is geen portret maar een zogenaamde ‘tronie’. Bij een tronie gaat om een studie van een hoofd van een bepaald type, gemoedstoestand of karakter. Bij ‘het meisje met de parel’ is dit een oosters type, op de inventarislijst dat na Vermeers dood is opgemaakt staan ‘Twee tronijnen geschildert op sijn Turx’, waarschijnlijk is één van die tronies ons meisje met de parel. We weten niet wie het meisje is dat ons van over haar schouder zo onbevangen aankijkt. Misschien was het één van Vermeers eigen dochters, het is bekend dat zij wel eens model voor hem stonden. We weten het niet en zullen het waarschijnlijk nooit weten. Ze wekt sympathie op, dit meisje uit de 17 e eeuw. Je blijft naar haar kijken, niet afgeleid door de achtergrond waarop de schilder haar afgebeeld heeft. De kleuren van haar kraagje en van haar hoofdtooi zijn helder, de parel aan haar oor sprankelt. Het lijkt alsof ze je uitnodigt het schilderij binnen te treden, haar halfgeopende moment suggereert dat ze tegen je praat terwijl je haar volgt. Haar gelaatstrekken zijn zacht, een zweem van een vraag, een smeekbede, in haar ogen. Ze lijkt zich wat ongemakkelijk te voelen met die hoofdtooi die ze in haar dagelijkse leven nooit droeg, de dure parel in haar oor, de kleur op haar lippen. Het is of je haar, in al haar mysterie, al jaren kent.

Mauritshuis

In 1675 overleed Johannes Vermeer. Hij liet zijn vrouw en kinderen met enorme schulden achter. Vervolgens raakte hij in de vergetelheid totdat de Fransman W. Bürger in 1866 een monografie aan hem weidde. ‘Het meisje met de parel’ werd in 1881 geveild in Den Haag. Het was op dat moment niet duidelijk dat het om een Vermeer ging, de signatuur was niet meer te lezen. Zo was het mogelijk dat kunstverzamelaar A.A. des Tombe het doek voor het luttele bedrag van 2 gulden 30 kon kopen. Des Tombe liet het schilderij vervolgens restaureren en bij die restauratie kwam de signatuur te voorschijn. Hij bleek voor een schijntje een echte Vermeer op de kop getikt te hebben. In 1902 overleed de kunstverzamelaar en liet twaalf schilderijen, waaronder ‘het meisje met de parel’ aan het Mauritshuis in Den Haag na. Tot op heden is het doek aldaar te bewonderen.

Boek en film

Het mysterie van ‘Het meisje met de parel’ heeft de Amerikaanse schrijfster Tracy Chevalier geïnspireerd tot het schrijven van roman genaamd Girl with a Pearl Earring (1998). Deze roman werd in 2003 verfilmd door de Britse regisseur Peter Webber met Colin Firth in de rol van Johannes Vermeer en Scarlett Johannson als zijn dienstmeisje Griet en kreeg dezelfde titel als de roman. Hoewel Chevalier van biografische feiten gebruik heeft gemaakt, is het verhaal louter fictief.