Schilderij 17e eeuw: Meisje met de parel, Johannes Vermeer

Het schilderij Meisje met de parel van Vermeer is voor menigeen al reden om een bezoek te brengen aan het Mauritshuis. Vermeer schilderde een meisjeskopje van een onvatbare schoonheid, dat lijkt te baden in het licht van de uitverkorene. Wie was zij? Draagt ze een echte parel? Hoe belandde het schilderij in het Mauritshuis? Het zijn vragen over een een van de meest geliefde schilderijen uit de zeventiende eeuw.

Het leven van Johannes Vermeer (1632-1675)

Vermeer wordt beschouwd als een van de belangrijkste schilders uit de zeventiende eeuw. Anders dan andere beroemde schilders uit die periode, zoals Rembrandt en Hals, heeft Vermeer heel weinig schilderijen vervaardigd. Van hem zijn slechts iets meer dan dertig schilderijen bekend, vooral genrestukken met jonge vrouwen in volledig rustige, verstilde interieurs. Over zijn leven weten we heel weinig met zekerheid. Daarom wordt Vermeer ook wel de schilder zonder biografie genoemd. We weten dat hij op 31 oktober 1632 gedoopt werd in de Oude Kerk in Delft. Zijn vader, Reynier Jansz Vermeer was een wever van zijden stoffen. Bovendien was hij eigenaar van de herberg 'Mechelen' in Delft. Ook was hij als kunsthandelaar ingeschreven bij het Delftse Sint Lucasgilde. De herberg werd bezocht door schilders. Wellicht hebben ontmoetingen met deze schilders Vermeer ertoe gebracht om schilder te worden. Op 29 december 1653 werd hij lid van het Delftse Sint Lucasgilde. We weten niet bij wie Vermeer in de leer is geweest. Wellicht was Carel Fabritius, oud-leerling van Rembrandt en vanaf 1650 inwoner van Delft, een van zijn leermeesters.

Vermeer trouwde in 1653 met Catharina Bolnes. Ze kregen 15 kinderen. Het paar woonde aanvankelijk in de herberg 'Mechelen', die Vermeer in 1652 had geërfd. In 1660 verhuisden ze naar het grote huis van Vermeers schoonmoeder. Het inwonen bij zijn schoonmoeder bespaarde ongetwijfeld veel kosten. Toch waren zijn inkomsten als schilder, mede gelet op zijn productie van circa twee schilderijen per jaar, onvoldoende om van te leven. Of Vermeer ook als waard in de herberg 'Mechelen' heeft gewerkt is niet met zekerheid vast te stellen. Wel is bijna zeker dat Vermeer net als zijn vader werkzaam was als kunsthandelaar. Zeker is dat Vermeer in zijn tijd een gerespecteerd kunstenaar was. Hij werd twee keer gekozen tot hoofd van het Sint Lucasgilde. Bovendien werd hem soms gevraagd om de waarde van kunstwerken te bepalen. Zo werd hem in 1672 gevraagd om de echtheid te bepalen van een aantal Italiaanse kunstwerken die de keurvorst van Brandenburg weigerde te betalen. De laatste jaren van zijn leven verslechterde zijn financiële situatie. Hij moest leningen afsluiten om in zijn levensonderhoud te kunnen voorzien. Omdat hij geen eigen geld meer had om in zijn levensonderhoud te voorzien verviel hij in somberheid. Zijn krachten namen snel af. Op 15 december 1675 werd Vermeer begraven in de Oude Kerk in Delft.

Het schilderij Meisje met de parel

Het is onjuist om Vermeer tot de portretschilders te rekenen. Met dit prachtige portret van een onbekend meisje, dat zich kenmerkt door grote precisie en frisheid, heeft hij toch een voorname plaats in het portretgenre weten te veroveren.

Meisje met de parel (circa 1665) van Johannes Vermeer is van een ongrijpbare, tijdloze schoonheid. Het argeloze meisje kijkt de toeschouwer over haar schouder aan. Ze kijkt recht in de ogen van de toeschouwer, die daardoor bij de voorstelling wordt betrokken. Het meisje, dat in gedachten verzonken lijkt, houdt haar hoofd een beetje scheef. Haar ogen glinsteren, haar licht geopende mond wekt de indruk dat ze iets zegt, en haar lippen glanzen, alsof ze die zojuist bevochtigd heeft. Het gezicht is door Vermeer niet weergegeven met fijne lijnen. Vermeer geeft de ogen, lippen, neus en de rest van het gezicht weer met subtiele kleurennuances. Hij heeft het inkarnaat (de vleeskleur) in minimale hoeveelheden op de donkere ondergrond aangebracht. Daarom zijn de gezichtscontouren een beetje wazig. Het meisje baadt in een zacht licht. Het gezicht krijgt daardoor een dromerige uitstraling. Door de donkere, naar zwart neigende achtergrond is er sprake van een sterke contrastwerking.
Het meisje draagt een donkerbruin jasje, dat in zachte kleuren is weergegeven. Het donkere jasje vormt een sterk contrast met de met dikke verfstreken geschilderde witte kraag. Als hoofdbedekking draagt het meisje een exotisch aandoende tulband. De lichtblauwe delen van de tulband heeft Vermeer geschilderd door wit te vermengen met het kostbare pigment ultramarijn, en de donkere schaduwpartijen door de blauwe verf aan te brengen op de donkere achtergrond. Van de top van de tulband valt een citroengele doek op de schouder van het meisje. De eenvoudig weergegeven kleding is verlevendigd met verfstipjes die de weerkaatsing van licht suggereren.

In haar oor draagt het meisje een oorbel met een parel. De opvallend grote parel, die bestaat uit niet veel meer dan twee verfstreken, steekt duidelijk af tegen de schaduw van haar hals. Linksboven in de parel is een helder lichtaccent zichtbaar, en aan de onderkant zien we de weerspiegeling van de witte kraag. Aan deze opvallende parel dankt het schilderij zijn naam. De parel is overigens te groot om echt te zijn. Waarschijnlijk is het een imitatie-parel van gevernist glas (het vernissen van het glas zorgde voor een matte glans). Parels, imitatie of echt, zien we overigens opvallend vaak op schilderijen van Vermeer.

Portret of tronie?

Het meisje met de vage glimlach rond haar lippen zal bij velen sympathie opwekken. We weten echter niet wie ze is. Heeft de schilder een portret geschilderd, een zo goed mogelijke gelijkenis met een bestaand persoon? Als dat zo is, wie is er dan afgebeeld? Er wordt nog altijd gespeculeerd over haar identiteit. Is het wellicht een portret van Maria, Vermeers oudste dochter? Of is het een jonge vrouw op wie Vermeer verliefd was? Is het misschien een van zijn dienstmeisjes? De Amerikaanse schrijfster Tracey Chevalier schreef in 1999 de roman Girl with a pearl earring, waarin het jonge dienstmeisje Griet in het geheim poseert voor de geniale schilder. Het boek, een enorme bestseller, werd in 2003 verfilmd.
Waarschijnlijk is het schilderij echter geen portret, maar een tronie. Het gaat bij een tronie vooral om het weergeven van een bepaald type of een bepaald karakter. Rembrandt heeft tientallen tronies geschilderd. Hij zat vaak zelf model, bijvoorbeeld met een helm op zijn hoofd. Het ontbreken van duidelijke gelaatstrekken doet vermoeden dat ook Het meisje met de parel een tronie is. Haar hoofddoek, een in de zeventiende eeuw zeer exotisch accessoir, duidt er ook op dat het de schilder waarschijnlijk niet ging om een goed gelijkend portret van een meisje. Hij wilde de toeschouwers waarschijnlijk aanzetten om te fantaseren over haar.

Vergetelheid en herontdekking

De schilderijen van Vermeer brachten in zijn tijd behoorlijke bedragen op. Dit blijkt uit een catalogus van een veilig in 1676 in Amsterdam, waarin 21 schilderijen van Vermeer worden genoemd. De startprijs voor het schilderij Vrouw met weegschaal was 150 gulden. Het bekende schilderij Gezicht op Delft was zelfs op 200 gulden gezet, voor die tijd een behoorlijk bedrag. Na de zeventiende eeuw raakte het werk van Vermeer echter in de vergetelheid. Vermeer werd nagenoeg niet genoemd in bekende kunstboeken.

De kunstjournalist Theóphile Thoré heeft Vermeer herontdekt. In 1866 publiceerde hij een bewonderende studie over de schilder. Erkenning is er nu volop. Tentoonstellingen van zijn werk worden druk bezocht. Vermeer behoort nu tot de grote drie uit de zeventiende eeuw: Rembrandt, Hals en Vermeer.

Het meisje met de parel werd in 1881 te koop aangeboden op een veiling in Den Haag. Het zwaar verwaarloosde schilderij, volgens de overlevering zo vuil dat de signatuur onleesbaar was, werd door Victor de Steurs, een invloedrijke cultuurambtenaar, herkend als een schilderij van Vermeer. Hij sprak met zijn vriend, de ook aanwezige kunsthandelaar A. A. des Tombes, af om niet tegen elkaar op te bieden. Des Tombes verwierf Meisje met de parel voor het luttele bedrag van 2 gulden en dertig cent. In december 1902 bleek uit zijn testament dat hij twaalf schilderijen, waaronder Meisje met de parel, had nagelaten aan het Mauritshuis. Sinds 1903 is het beroemde schilderij van Vermeer daar te bewonderen.

Lees verder

• Schilderij 17e eeuw: Het melkmeisje van Johannes Vermeer
• Schilderij 17e eeuw: Gezicht op Delft van Johannes Vermeer
• Schilderij 17e eeuw: Het straatje van Johannes Vermeer
• Schilderij 17e eeuw: De astronoom en De geograaf (Vermeer)
• Schilderij 17e eeuw: De koppelaarster van Johannes Vermeer