Vergelijking dood Seneca met Socrates

Dit is een artikel voor de liefhebber van de klassieke oudheid. In dit artikel wordt de dood van twee kopstukken uit de oudheid met elkaar vergeleken.

Seneca en Socrates

Eerst ga ik wat vertellen over het leven van Seneca en Socrates, om een beeld te geven over wat voor een soort mensen het waren en waarom ze uiteindelijk ook tot de dood zijn veroordeeld.

Seneca’s leven

Lucius Annaeus Seneca werd tussen 5 en 1 v.Chr. (het is onduidelijk wanneer precies, de bronnen lopen uiteen) geboren in Cordoba, in Spanje. Seneca had een oudere broer, Gallio, die was proconsul in Achaia. Samen hadden Helvia en Marcus Annaeus Seneca, die een beroemde redenaar was, drie zonen. Toen Seneca nog jong was verhuisde het gezin naar Rome, met tegenzin van zijn vader. Seneca volgde een goede opleiding in de grammatica, retorica en filosofie. Seneca verbleef enkele jaren in Egypte bij een oom, vanwege zijn zwakke gezondheid. Hij moest er op krachten komen, want hij had namelijk astma, wat uiteindelijk een hele grote rol speelde over zijn houding tegenover de dood. Toen hij terugkwam in Rome werd hij een zeer succesvolle advocaat en verwierf daardoor een grote naam in de politiek. Door deze reputatie kwam hij zelfs terecht bij het keizerlijke hof tijdens het bewind van keizer Claudius. Alleen dit bracht hem niet veel goeds. De vrouw van Claudius, de keizerin Messalina, verdacht Seneca van een verhouding met een van de prinsessen. Daardoor werd hij in 41 verbannen naar het eiland Corsica. Hier heeft hij een aantal brieven geschreven.
In 49 is het Seneca toegestaan terug te keren naar Rome, nadat Claudius zijn vrouw terecht heeft laten stellen en is getrouwd met Agrippina. Seneca wordt gevraagd om de mentor te worden van hun zoon, de jonge Nero. Wanneer in 54 Agrippina haar man vergiftigd, wordt de zestienjarige Nero keizer, met Seneca en Burrus aan zijn zijde. Zij hebben nu samen met Agrippina het voor het zeggen in het Romeinse rijk en Seneca is nu op zijn hoogtepunt van zijn macht en rijkdom. Naar een tijdje heeft hij Nero niet meer onder controle en Nero laat zijn moeder Agrippina vermoorden. Wanneer Burrus sterft wil hij zijn functie neerleggen, maar Nero weigert het. Hierna richt Seneca zich meer op het schrijven van filosofische werken en bevindt zich vaker in een van zijn villa’s.

Zijn dood

In het jaar van zijn dood (65 n. Chr.) werd Seneca er van beschuldigd lid te zijn van een samenzwering tegen de keizer. Kort daarna krijgt hij het bevel van Nero om zelfmoord te plegen. Dit verloopt echter met zeer veel moeite. Aanvankelijk snijdt hij, samen met zijn vrouw Paulina, hun polsen open. Maar Seneca’s lichaam, verzwakt door zijn levensstijl, wil niet snel genoeg bloeden en hij besluit ook zijn liezen, knieholtes en enkels open te snijden. Dit mocht ook niet baten en neemt uiteindelijk een beker gif (net zoals Socrates). Maar hieraan sterft hij ook niet, dus laat hij zich verstikken in een heet stoombad. Zijn lichaam werd zonder plechtigheid gecremeerd, zo had hij het gewild.
Seneca heeft in zijn leven veel geschreven. Zijn werken lopen uiteen van brieven en dialogen tot tragedies.

Socrates’ leven

Socrates werd geboren op 4 juni 470 v. Chr. in Athene. Er is niet veel bekend over zijn jeugd maar hij kwam uit een simpel gezin, zijn vader was een beeldhouwer en zijn moeder was een vroedvrouw. Van Socrates’ werk is over het algemeen niks bewaard gebleven, met name doordat hij zelf weinig schreef, daarom moet men zijn ideeën en opvattingen daarom ook opmaken uit geschriften van schrijvers die over Socrates geschreven hebben, bijvoorbeeld van Plato. Socrates groeide op met enorme interesse voor filosofie. Hij was ook een echte ‘communiceerder’. Vaak praatte hij met mensen en onderzocht hun kennis op waarheidsgehalte en ging vaak met hun in discussie. Deze methode noemde men aporia, wat betekent: zich geen uitweg meer weten. Dit was vaak ook van toepassing want Socrates kon iedereen overtuigen, maar niet iedereen waardeerde dit en Socrates hij had daarom veel tegenstanders.

Zijn dood

In 399 v. Chr. Werd Socrates veroordeeld tot de gifbeker vanwege het misleiden van de jeugd en het invoeren van nieuwe goden. Tijdens het proces paste Socrates aporia toe bij de aanklagers, dit deed hij zo goed dat in veel gevallen de aanklager de incorrectheid van zijn aanklacht wel móést toegeven. Op deze manier kon hij bijna de helft van alle aanklagers toch aan zijn kant krijgen, dat was bijzonder, want in het begin van het proces was iedereen nog tegen Socrates. Uiteindelijk waren er 220 voor en 280 aanklagers tegen. Hij had nog een meerderheid kunnen behalen als hij niet zijn eigen glazen had ingegooid: hij begon te spotten en hij had kritiek op de Atheense democratie. Hierdoor kon hij vrijspraak wel vergeten en werd hij veroordeeld tot de doodstraf. Hij koos voor een gif dat langzaam vanuit het onderlichaam werkte, zodat hij nog tot aan het laatste moment tot zijn leerlingen en familie spreken. Met zijn laatste woorden zei hij tegen zijn vriend Crito dat Asklepius nog een haan van hem kreeg en hij vroeg of hij zijn schuld wilde afbetalen.

De vergelijking

Om een beter beeld te schetsen van de situatie, ga ik de dood van Seneca en Socrates op drie gebieden met elkaar vergelijken, namelijk:

• De fysieke dood, hoe het allemaal gebeurd is en wat ze precies gedaan hebben voor de zelfdoding.
• De psychische dood, hoe ze tegen de dood aankeken en hoe ze zich er ook op voorbereidden.
• Tenslotte hun houding tegenover hun dierbaren en ook tegenover de goden, hoe ze die geruststellen in de laatste momenten.

De fysieke dood

Seneca

Nadat Seneca het bevel had gehad om zichzelf te doden richtte hij zich eerst tot zijn vrienden.
“Hierna snijden zij hun polsen open met een en dezelfde steek met een mes. Seneca snijdt de aders in zijn enkels ken ook zijn knieholtes door, aangezien zijn bejaarde lijf, door zijn sobere levensstijl verzwakt, het bloed verschaft langzaam weg te lopen; (…) En terwijl de welsprekendheid nog aanwezig was ook op het laatste moment, dicteerde hij veel woorden aan de erbij geroepenen secretarissen (dat ik oversla in eigen woorden weer te geven, omdat het al gepubliceerd is in zijn eigen woorden).”
(Dit is geciteerd uit onze eigen vertaling van het stuk van de dood van Seneca Fortuna 5D blz. 212 r. 7-12)
Hierna heeft Nero bevolen de dood van Seneca’s vrouw, Paulina, te voorkomen, “eigenlijk opdat niet de afschuw over zijn wreedheid toenam”.
Tacitus wil hiermee zeggen dat Nero de dood van Paulina wou voorkomen zodat hij door het volk als een niet té wrede heerser zou worden gezien. Er worden twee redenen gegeven waarom Paulina niet tegenstribbelde toen ze ‘gered’ werd: als eerste wordt gezegd dat ze misschien al buiten bewustzijn was en als tweede wordt gezegd dat zij,
“vervolgens was aangeboden, mildere hoop, dat zij was overgehaald door de bekoring van het leven” (5E r. 4).
Maar voor Seneca is het echter nog niet voorbij, zoals hiervoor geciteerd is, het bloed wil niet snel genoeg stromen.
Hierna neemt hij een beker met gif, net zoals bij Socrates, maar het gif wil ook niet werken
“te voorschijn te halen, het allang van te voren aangeschafte vergif, waarmee zij die door de Atheense rechtbank waren veroordeeld, ter dood gebracht werden; en nadat het gebracht was, dronk hij het tevergeefs op, koud als hij was wat betreft zijn ledematen, en omdat zijn lichaam ongevoelig was voor de kracht van het gif.” (blz. 213 5E r. 7-9).
Daarna is hij in een stoombad gezet en door middel van de stoom om het leven gekomen.“vervolgens is hij in een stoombad gezet en is hij gedood door de stoom ervan” (5E r. 10).

Socrates

Socrates zou ten dood gebracht werden door de gifbeker en hij koos er voor om gif te nemen wat zijn werking vanuit zijn onderlichaam langzaam naar boven toe had, zodat hij nog wel zijn spraak behield. Toen de cipier het gif had gebracht dronk Socrates het gif op in het bijzijn van zijn vrienden en familie. Hierna ging hij rondlopen, zoals hem geïnstrueerd was en toen hij zware benen kreeg, moest hij gaan liggen.
“Nadat hij had rondgelopen, ging hij op zijn rug liggen, toen hij zei dat zijn benen hem zwaar werden, want zo beval de man het hem” (Nederlandse vertaling Phaedo §7 r.2).
Hierna kneep de cipier in zijn teen en vroeg of Socrates dit voelde. Dit voelde hij niet dus dit was een teken dat het gif zijn werking had. Hierna kneep hij in zijn scheenbeen, dit voelde hij ook niet. Zo ging hij langzaam naar boven en voelde dat zijn onderlichaam koud begon te worden. Socrates zei dat het gif bij zijn hart kwam en dat hij bijna dood ging. Dus zei hij zijn laatste woorden tegen Krition, dat hij nog een haan aan Asklepios moest geven.
“nadat hij vervolgens stevig had geknepen in zijn voet, vroeg hij of hij het merkte en hij zei nee. En daarna (kneep hij) weer in het scheenbeen en terwijl hij op die manier met zijn hand naar boven ging, liet hij ons zien dat hij koud werd en verstijfde. Ook betastte hij zichzelf en zei dat het hem bij zijn hart kwam, dat hij dan zal heengaan. En nu dus was het gedeelte rond zijn onderlijf al bijna koud aan het worden en nadat hij zijn gezicht had onthuld, want hij was bedekt, zei hij, hetgeen inderdaad het laatste was wat hij zei: Oh, beste Kriton we zijn aan Asklepios een haan schuldig, vooruit geef hem die dan ook als het nakomen van een verplichting en vergeet het niet.” (§7 r. 5-13)

Vergelijking

Wanneer je deze twee teksten vergelijkt valt je op dat er overeenkomsten zijn maar ook een paar duidelijke verschillen.

De belangrijkste overeenkomsten zijn:

• Ze zijn allebei gedwongen te sterven, Socrates is veroordeeld door de rechtbank en Seneca door Nero.
• Ze hebben allebei gif gebruikt, bij Socrates mocht het dan meer baten dan bij Seneca.
• Ze pleegden allebei zelfmoord in het bijzijn van vrienden.

De belangrijkste verschillen zijn:

• Socrates stierf na een poging, bij Seneca duurde het veel langer voordat hij doodging.
• Seneca stierf thuis en Socrates in een gevangeniscel.
• Seneca zou zelfmoord plegen samen met zijn vrouw (achteraf heeft zijn vrouw het niet gedaan), Socrates pleegde zelfmoord in zijn eentje.
• Van de laatste woorden van Socrates is nog iets overgeleverd, namelijk dat hij aan Krition vroeg om de haan terug te betalen aan Asklepios, terwijl over de laatste woorden van Seneca niks bekend is.

De psychische dood

Seneca

We weten hoe Seneca over de dood dacht door de Epistulae Morales en doordat we weten dat hij een aanhanger was van de Stoa. In die brieven schrijft hij dat hij niet bang voor de dood hoeft te zijn:
“Ik heb haar (de dood) al lang geleden ervaren, ‘Wanneer?’ zeg je. Voor ik geboren werd. De dood betekent niet bestaan. Hoe dit is, weet ik al: dit zal na mij zijn, wat voor mij is geweest. Als er iets van kwelling hierin is, is het nodig dat het er ook geweest is, voordat wij tevoorschijn kwamen in het licht. Niettemin hebben wij geen enkele kwelling gevoeld.”
(Citaat uit eigen vertaling van ‘Meditatio Mortis’ brief 54 Fortuna blz. 152 5B r. 4-7)
Hij meent dus dat je niet bang voor de dood moet zijn omdat de situatie voor de geboorte en na het leven gelijk aan elkaar is. Hij zegt dat je voor je geboorte geen kwelling hebt gevoeld of iets anders ergs. Daaruit concludeert hij dat men dus ook geen kwelling zal voelen na de dood. Verder zegt hij in deel C van brief 54 dat dood zijn gelijk is aan niet bestaan.
Omdat hij een aanhanger was van de Stoa weten we ook of hij bang was voor de dood of niet. We kunnen concluderen dat Seneca niet bang was voor de dood en dat hij tijdens zijn zelfmoord ook geen angst had, want stoïcijnen maken een onderscheid tussen dingen waar je geen invloed op hebt en zaken waar je wel invloed op hebt. Het doodgaan valt onder de eerste groep. Verder vinden stoïcijnen dat je moet leven naar de Ratio, de reden. Om dit te bereiken moeten sterke emoties geblokkeerd worden. De zaken uit de eerste groep zijn dingen waar je geen grip op hebt, maar je hebt wel een keuze hoe je erop reageert. Daarom weten we dat Seneca waarschijnlijk geen angst had voor de dood, omdat hij de leer van de Stoa volgt, daardoor probeert te leven volgens de Ratio en daardoor sterke emoties zoals angst en verdriet blokkeert.

Socrates

Socrates had waarschijnlijk ook geen angst voor de dood, want hij zei dat de geest onsterfelijk was. Bij de dood scheidt het lichaam zich alleen van de geest. Waarschijnlijk was hij ook niet bang, omdat hij toen hij het gif ontving en het opdronk, niet van emotie of uiterlijk veranderde.
“En tegelijk reikte hij Sokrates de beker aan. En nadat hij deze heel vriendelijk aanpakt, noch inziend, noch veranderend van huiskleur noch gelaatsuitdrukking, zoals hij gewoon was keek hij de man aan met een strak blik van onder aan” (§5 r. 8-10). Vlak voor zijn zelfmoord maakte hij nog grapjes, dus dat is een teken dat hij ontspannen was.
“Op welke manier moeten we jou begraven? Sokrates zei: op de manier die jullie willen als jullie me tenminste te pakken krijgen en ik niet aan jullie ontsnap. Terwijl hij tegelijkertijd zachtjes lachte en ons aankeek (…).” (§1 r. 10 + §2 r. 1-2)

Vergelijking

Ook bij de psychische dood van Socrates en Seneca zien we een duidelijke overeenkomst maar ook verschillen. Een duidelijke overeenkomst is bijvoorbeeld dat ze allebei niet bang zijn om te sterven, maar ze hebben hier allebei wel een andere reden voor. Dit is dan een van de verschillen, want Socrates is niet bang voor de dood, omdat hij weet dat zijn ziel verder zal leven en dat de dood alleen maar een scheiding van het lichaam en de geest is. Seneca daarentegen, is niet bang voor de dood, omdat hij weet dat na de dood toch niks ergs zal gebeuren, omdat hij dat voor zijn geboorte ook niet heeft meegemaakt (aangezien hij de situatie van voor zijn geboorte en na zijn dood aan elkaar gelijk stelt). Een ander verschil tussen Seneca en Socrates is dat Seneca vlak voor en tijdens zijn zelfmoord erg serieus blijft, terwijl Socrates nog grapjes maakt en ontspannen overkomt.

De houding tegenover hun dierbaren en de goden

Seneca

Zodra Seneca het bevel gekregen heeft om zelfmoord te plegen, keert hij zich direct naar zijn vrienden. Hij prijst ze en stelt ze ook gerust en dat later terug moeten denken aan de herinnering van hun hechte vriendschap.
“hij verklaarde dat hij een beeld van hem achterlaat, het enige en toch het mooiste wat hij bezat, aangezien hij verhinderd werd te belonen voor hun verdiensten (zijn vrienden), en als zij zich hem zullen herinneren, dat zij de reputatie van voortreffelijke eigenschappen als vrucht van hun zo hecht vriendschap zouden oogsten.” (eigen vertaling blz. 211 5C r. 1-4)
Terwijl hij bezig was met proberen dood te gaan, richtte hij zich tot zijn vrouw en zei hij dat ze naar een andere slaapkamer moest gaan, omdat hij wou voorkomen dat ze misschien bij het aanzien van zijn lijden de moed zou verliezen en ook dat hij bij het zien van haar lijden zelf niet verder zou willen gaan.
“en uitgeput door de wrede kwellingen, raadde hij zijn vrouw aan naar een andere slaapkamer weg te gaan, opdat hij niet de gedachte van zijn vrouw wil uitputten met zijn verdriet (pijn) en zelf door het zien van haar martelingen zal afleiden tot zwakte.”
(blz. 212 5D r. 9-11) Tijdens zijn zelfmoord richtte hij zich ook nog even tot de goden. Terwijl zich in een hevige doodsstrijd bevond had hij toch nog de kracht om aan de goden te denken en hij plengde wat water uit het warme bad aan Jupiter de Bevrijder.
“nadat de stem was toegevoegd aan dit, plengde hij dit vocht voor Jupiter de Bevrijder” (eigen vertaling blz. 213 5E r. 9-10).

Socrates

Voor en tijdens Socrates’ zelfmoord waren familie en vrienden aanwezig. Hij had de vrouwen weggestuurd, zodat ze geen verkeerd gedrag zouden vertonen. Hij vond dat je in rust moet sterven. Socrates bleef tot aan zijn dood ontspannen terwijl de rest zeer verdrietig was en hij maande hen ook tot kalmte en rust.
“En de meeste van ons waren een tijd lang redelijk in staat het huilen in te houden, maar toen we zagen dat hij aan het drinken was en hem leeggedronken had, toen konden we dat niet meer. Van mij in ieder geval liepen de tranen, ook al vocht ik ertegen, zodat ik huilde om mezelf nadat ik mij had omhult, in ieder geval huilde ik niet om hem, maar om mijn eigen lot, bij de gedachte van wat voor een man als vriend ik beroofd was. Kriton was al eerder dan ik opgestaan en weggegaan, omdat hij niet in staat was zijn tranen te bedwingen. En Apollodoros die hield zowel in de tijd daarvoor al helemaal niet op met huilen en met name op dat moment brulde hij het uit, terwijl hij huilde en zijn zelfbeheersing verloor en hij schokt iedereen van de aanwezigen door zijn gedrag behalve Sokrates zelf. En die zei, wat doen jullie rare kerels. Ik heb toch echt niet in het minst juist daarvoor de vrouwen weggestuurd, opdat ze niet dat soort verkeerd gedrag zouden vertonen. Ik heb immers gehoord dat het gepast is om in stilte te sterven. Houd jullie dus rustig en beheers je.” (NL vertaling geheel §6)
Toen Socrates het gif had gekregen vroeg hij of hij wat kon plengen aan de goden, zodat zijn reis naar de andere wereld zo goed mogelijk zou verlopen.
“wat kun je me zeggen zei hij wat betreft deze drank ten aan zien van een pleng offer? Is het geoorloofd of niet?” (§5 r. 11-12).

Vergelijking

Net zoals bij de fysieke en de psychische dood van Seneca en Socrates vallen hier ook een aantal gelijkenissen op met betrekking tot hun houding tegenover dierbaren en ook de goden:

• Seneca en Socrates zelf zijn rustig en proberen hun vrienden en familie gerust te stellen.
• Ze plengen allebei wat vocht als respect voor de goden.

Met de vergelijking zijn er ook wat verschillen tussen Seneca en Socrates, want Socrates praatte in de laatste momenten erg zakelijk met zijn familie en vrienden. Hij vroeg namelijk of Krition een haan aan Asklepius wou geven, omdat Socrates hem er een schuldig was. Het verschil is dat Seneca juist zorgelijk praat tegen zijn dierbaren. Hij laat hen een gedachte aan hen na waaraan ze hem zouden moeten herinneren.