'Hier is de tijd, waar is de man?' Sage over een watergeest

'Hier is de tijd, waar is de man,' luidt een beroemde spreuk die voorkomt in diverse Nederlandse volksverhalen. Deze onheilspellende zin wordt in die sagen meestal uitgesproken door een watergeest. Veel volksverhalen met dit thema komen voor rondom de voormalige Zuiderzee (het IJsselmeer), in plaatsen zoals Hindeloopen en Marken. Afwijkende versies komen echter ook voor in andere streken van Nederland, waaronder Drenthe.

Oorsprong?

Waar komt deze sage vandaan? Zoals vaak het geval is bij volksverhalen, zijn er ook bij dit verhaal diverse dorpen en steden die betogen dat de oorspronkelijke versie bij hen is ontstaan. Het is waarschijnlijk echter al een zeer oud verhaal en het is niet meer te achterhalen waar het werkelijk vandaan komt. Dit volksverhaal over de sprekende watergeest komt overigens niet alleen in Nederland voor, maar ook in andere landen. In Duitsland luidt de zin: "Hier ist die Zeit, wo ist der Mann?"

Hindeloopen: vissers op de Zuiderzee

Eén van de plaatsen die claimt dat het 'authentieke verhaal' bij hen vandaan komt is het Friese stadje Hindeloopen. Het zou zich eeuwen geleden hebben afgespeeld op een Hindeloopse vissersboot. Telkens wanneer de vissers in een bepaald deel van de Zuiderzee kwamen, hoorden ze een stem zeggen: 'Hier is de tijd, waar is de man?'

Angst

De bemanning van de vissersboot was bang voor deze onheilspellende stem en men besloot om niet meer in dat deel van de zee te varen. Op een dag vertelden ze dit aan hun dominee. Die schudde z'n hoofd en moest lachen om het 'onnozele bijgeloof' van de vissers. Hij bood aan om een keer met hen mee te varen naar die plek. De vissers probeerden de dominee van dat idee af te krijgen, maar hij hield eraan vast. Uiteindelijk voeren ze met de dominee in hun boot naar de plek.

Ontknoping

Toen gebeurde het. De stem zei ditmaal: 'Hier is de tijd en daar is de man.' Vervolgens spoelde er een gigantische golf uit de zee over het dek van de vissersboot. Door de golf werd de dominee meegenomen. De vissers wilden nog proberen om hem te redden, maar het was zinloos. De dominee was diep in het water van de Zuiderzee verdwenen en kwam nooit meer boven.

Thematiek: geloof versus bijgeloof

Een belangrijk thema in deze sage (en in veel andere volksverhalen) is de strijd tussen enerzijds het officiële christelijke geloof en anderzijds het volksgeloof (en bijgeloof). De officiële kerken hebben eeuwenlang fel gestreden tegen allerlei vormen van 'oud volksgeloof' en 'bijgeloof', omdat het afweek van de officiële religie. In sommige streken behoorde tot dat oude volksgeloof ook het geloof in watergeesten. Met name de protestante kerk heeft zich van oudsher altijd tegen zulk volksgeloof en bijgeloof gekeerd (zoals ook de dominee in dit verhaal). Toch bleef er altijd veel bijgeloof bestaan onder het volk. In volksverhalen zoals 'Hier is de tijd, waar is de man' wordt impliciet betoogd dat men dit bijgeloof (volksgeloof) maar beter serieus kan nemen. Ook wordt impliciet betoogd dat betweterige dominees ook niet de waarheid in pacht hebben.

Thematiek: gevaar uit het water

Een ander belangrijk thema in dit verhaal is 'het gevaar uit het water'. In gemeenschappen waarin dit volksverhaal over de watergeest veel werd doorverteld, zoals Hindeloopen en Marken, speelde water een grote rol in het dagelijks leven. Een groot deel van de bevolking dankte in het verleden z'n inkomsten aan dat water, omdat ze vissers waren. Maar tegelijk was de bevolking in die vissersplaatsen ook erg alert voor de gevaren van het water: in vroeger tijden kende iedereen in zo'n vissersplaats wel familieleden en vrienden die verdronken waren, bijvoorbeeld tijdens grote stormen op zee.

Door volksverhalen te vertellen over de gevaren van water, werd bijvoorbeeld ook de jeugd in zulke plaatsen erop voorbereid dat men in waterrijke gebieden altijd alert moest zijn. Een ander bekend verhaal uit Hindeloopen waarin men met name kleine kinderen waarschuwt voor het gevaar van water, is de sage over Ame Gijs.

Versies uit Drenthe van de sage over de stem van de watergeest

Ook in Nederlandse streken waar heel wat minder water is, bestaan volksverhalen waarin de zin 'Hier is de tijd, waar is de man' voorkomt. Zo bestaan er diverse versies in Drenthe. De thematiek is daarin echter vaak net wat anders, dan in Friese en Hollandse vissersplaatsen.

De watergeest en de arrogante baas

Eén van de Drentse versies gaat bijvoorbeeld over twee werklieden die op een bloedhete dag van hun baas steeds maar voort moeten werken. Ze vragen of ze alsjeblief even mogen pauzeren en iets mogen drinken. Uiteindelijk stemt de baas met frisse tegenzin daarin toe. Ze mogen 'even snel' wat water drinken uit een sloot naast het werkterrein en moeten daarna weer aan de slag. Terwijl de werklieden water uit de sloot willen halen, horen ze de stem: 'Hier is de tijd, waar is de man?' Ze schrikken, rennen naar hun baas en vertellen hem over de stem. De baas lacht hen uit.

'Stelletje onnozelaars!' Hij loopt naar de sloot en pakt, om te bewijzen dat er niets aan de hand is, een hand vol water en drinkt het op. Maar dan gebeurt het: de baas verslikt zich in die slok water en valt in de sloot. De twee werklieden trekken hem uit het water, maar het is te laat: de baas is dood.

De dood en de tijd de slim af

Een andere versie van dit verhaal speelde zich af in de veengebieden van Drenthe. Een man zou daar een stem hebben gehoord die een andere zin zei, namelijk: 'De tied is der aal, mor de man nog nait.' Dit verhaal heeft ook een andere afloop dan de meeste andere versies. De man ziet uiteindelijk de dood verschijnen: hij heeft een baard en zit op een kar met daarvoor een paard. De man verschuilt zich echter net op tijd voor de dood. Uiteindelijk weet hij aan de dood te ontkomen. En hij leefde nog lang en gelukkig.