Griekse tragedie 'Elektra': verschillende versies vergeleken

Elektra is een figuur uit de Griekse mythologie die een hoofdrol speelt in drie bewaard gebleven werken van grote Griekse tragedieschrijvers, namelijk van Aischylos, Sofokles en Euripides. De versies van Sofokles en Euripides zijn het bekendst. Wat zijn de verschillen en overeenkomsten tussen deze versies?

Voorgeschiedenis

Voor het verhaal van Elektra zijn er veel dingen gebeurd die van invloed zijn op dit verhaal. Een groot deel van het werk van de drie schrijvers gaat over het gezin van koning Agamemnon van Mycene en zijn vrouw Klytaimnestra. Het begint al bij stamvader Tantalos die zijn eigen zoon Pelops vermoordde om de alwetendheid van de goden op de proef te stellen. De goden wekten Pelops echter weer tot leven. Zijn zoon Thyestes verleidde de vrouw van zijn broer Atreus en met haar hulp maakte hij zich meester van het gouden schaap dat recht gaf op het koningschap. Geholpen door Zeus heroverde Atreus toen weer de macht. Hij strafte Thyestes door zijn zonen te slachten. Maar Thyestes nam wraak met hulp van een zoon, Aigisthos. Hij doodde Atreus en werd koning.

De zonen van Atreus zijn Agamemnon en Menelaos. Zij vluchtten naar Sparta en trouwden daar met twee zussen: Klytaimnestra en Helena. Agamemnon heroverde het koningschap van zijn vader en verdreef Thyestes en Aigisthos. Toen volgde de Trojaanse oorlog. Helena ging met Trojaan Paris mee naar Troje en onder leiding van Agamemnon kwam er een oorlog tegen Troje. Agamemnon slachtte toen zijn dochter Ifigenia zodat de goden niet meer boos op hem waren en hij een gunstige wind had om uit te kunnen varen uit de haven Aulis naar Troje. Na tien jaar nam hij Troje in. Maar intussen was Aigisthos teruggekeerd. Hij verleidde Klytaimnestra, Agamemnons vrouw, en samen grepen ze de macht in Mycene. Klytaimnestra wilde wraak nemen op Agamemnon omdat hij hun dochter had willen vermoorden, en samen met Aigisthos vermoordde ze Agamemnon.

Elektra

Hierna gaat het verhaal verder over Elektra en haar broer Orestes. Zij zijn de kinderen van Klytaimnestra en Agamemnon. Orestes verkeerde in levensgevaar omdat hij het enige zoontje was van Agamemnon en Klytaimnestra. Daarom werd hij stiekem weggebracht naar koning Strofios in Noord Griekenland. Daar groeide hij op samen met de zoon van Strofios, Pylades. Elektra bleef thuis. Maar Elektra vergat de moord op haar vader niet. Ze wachtte op de terugkeer van Orestes en wilde met hem de moord op haar vader wreken. Orestes komt ook terug op een gegeven moment. De twee versies zijn nogal verschillend vanaf hier, maar het komt er op neer dat Elektra en Orestes de moord op hun vader willen wreken door Klytaimnestra en Aigisthos te doden. Dit lukt hen ook en Klytaimnestra en Aigisthos zijn dood aan het eind van het verhaal.

Vergelijking: Overeenkomsten

• De toneelstukken hebben ongeveer dezelfde voorgeschiedenis.
• In allebei de toneelstukken is Orestes weggebracht naar een buitenlandse koning omdat hij in gevaar was als enige zoon van Agamemnon en Klytaimnestra. Elektra mist hem heel erg.
• Het koor bestaat uit vrouwen uit Mycene/vriendinnen van Elektra. Ze zingen delen van het verhaal.
• Elektra herkent Orestes eerst niet. In de versie van Euripides komt ze erachter als een oude man die vroeger de verzorger van Orestes was hem herkent en het aan haar vertelt. In de versie van Sofokles denkt iedereen dat Orestes dood is, maar Orestes vertelt aan Elektra dat de as in de urn niet van Orestes is, en zo trekt Elektra de conclusie dat hij dan zelf Orestes moet zijn.
• Elektra is heel erg blij om haar broer te zien. Ze gaan meteen plannen bedenken om hun moeder en Aigisthos te doden.

Vergelijking: Verschillen

Getrouwd of niet getrouwd?

In het toneelstuk van Euripides is Elektra uitgehuwelijkt aan een arme boer. Als ze dan kinderen zou krijgen dan zouden die nooit de macht hebben om de vader van Elektra te wreken. Deze kinderen zouden niet de macht kunnen grijpen en daarom geen gevaar vormen voor Aigisthos. In het toneelstuk van Sofokles is Elektra niet getrouwd.

Zus

In het verhaal van Sofokles hebben Elektra en Orestes een zus genaamd Chrysothemis. Chrysothemis is heel anders dan Elektra. Ze gaat niet tegen Aigisthos en Klytaimnestra in, maar legt zich neer bij wat er gebeurd is. Elektra is daar boos over en ze krijgen een beetje ruzie. Klytaimnestra liet Chrysothemis grafgeschenken brengen naar het graf van Agamemnon, omdat ze een droom had gehad. In die droom plantte Agamemnon zijn scepter in de haard, en daar kwam een tak uit die heel Mycene overschaduwde. Klytaimnestra was hier bang van geworden en stuurde daarom Chrysothemis naar het graf met geschenken. Uiteindelijk weet Elektra haar zus te overtuigen dat ze de offergaven niet naar het graf van hun vader moet brengen. In de versie van Euripides komt deze hele gebeurtenis niet voor. Daar wordt ook niet genoemd dat Elektra en Orestes een zus hebben. Dat is niet zo raar, want ze speelt ook niet echt een belangrijke rol. Sofokles heeft deze scène waarschijnlijk gebruikt om het verschil tussen de zussen te benadrukken en te laten zien hoe graag Elektra haar vader wil wreken.

Het moordplan

Het plan om Klytaimnestra en Aighisthos te vermoorden is heel verschillend. In het verhaal van Euripides vertelt Elektra eerst aan haar moeder dat ze een kind heeft gekregen en dat haar moeder moet komen kijken, terwijl dit niet zo is. Zo wil ze Klytaimnestra naar zich toe lokken. Dan hoort Elektra een gil en denkt ze dat Orestes dood is. Maar het blijkt dat hij nog leeft en juist Aigisthos heeft vermoord, samen met Pylades. Ze zorgden ervoor dat Aigisthos hen zag en vroeg wie ze waren. Ze zeiden dat ze op doorreis waren en Aigisthos geloofde het en nodigde ze uit om samen met hem een offer te brengen. Hij vertelde dat hij een vijand had in het buitenland (Orestes) en hij bad dat die vijand nooit zou komen en als hij wel kwam, dat hij die vijand dan zou verslaan. Maar het tegenovergestelde gebeurde natuurlijk. Aigisthos zag al aan de ingewanden van het offerschaap dat hij geen goede toekomst had, en toen stak Orestes hem met een van de messen. Daarna komt Klytaimnestra naar Elektra toe, zogenaamd om haar kind te zien. Eerst wordt Elektra nog boos op haar moeder, maar dan gaan ze naar binnen. Daar doden Elektra en Orestes hun moeder.

In de versie van Sofokles gaan Orestes en Pylades eerst het paleis in om Klytaimnestra te vermoorden. Elektra houdt de wacht zodat Aigisthos hen niet betrapt. Ze hoort hoe Orestes en Pylades haar moeder doodslaan en ze komen al snel vertellen dat het gelukt is. Dan komt Aigisthos eraan en Orestes en Pylades gaan snel weer naar binnen. Aigisthos denkt dat Orestes dood is (dat had hij hem zelf verteld) en vraagt aan Elektra waar de boodschappers van dat nieuws zijn. Ze zegt dat ze binnen zijn en Aigisthos gaat erheen. Hij ziet het lichaam van Klytaimnestra liggen dat met een kleed bedekt is en denkt dat het het lichaam van Orestes is. Maar als hij het kleed wegtrekt ziet hij wie het is en heeft hij door dat de boodschapper Orestes is. Orestes en Pylades dwingen Aigisthos om naar de plaats te gaan waar hij ook de vader van Orestes en Elektra heeft vermoord. Daar gaan ze Aigisthos doden…

Einde

Het einde is heel anders. Het toneelstuk van Sofokles eindigt zelfs nog voordat Aigisthos vermoord is. Je leest alleen dat ze hem gaan vermoorden, maar door het koor aan het einde wordt wel duidelijk dat dat ook lukt. Bij Euripides hebben Orestes en Elektra spijt dat ze hun moeder hebben gedood. Ze zien twee goddelijke figuren aan de hemel, Kastor en Polydeukes. Kastor spreekt tegen hen. Hij zegt tegen Orestes dat Apollo hem geen wijze raad had gegeven. Door het advies van Apollo heeft Orestes namelijk zijn moeder vermoord, ook al had hij medelijden met haar. Orestes moet de stad Argos verlaten want hij mag niet blijven nu hij zijn eigen moeder heeft gedood. Hij moet naar Athene gaan naar het beeld van Pallas en zal dan van de doodstraf gered worden. Elektra moet trouwen met Pylades. Nadat Kastor dit gezegd heeft moeten Elektra en Orestes voor altijd afscheid nemen. Na dit verhaal schreef Euripides nog een ander verhaal dat 'Orestes' heet. Dat gaat over hoe het verder gaat met Orestes.

Conclusie

De twee toneelstukken gaan over hetzelfde onderwerp en dezelfde mensen, maar zijn toch heel verschillend.

Het verhaal van Euripides is meer een ‘psychologisch’ drama. In de versie van Euripides wil Orestes eerst niet zijn moeder doden. Hij heeft medelijden met haar en vindt dat het niet kan omdat het zijn eigen moeder is. Maar Elektra is zo boos op haar moeder en Aigisthos dat ze hier geen last van heeft. Ze is heel trouw aan haar vader. Maar nadat ze hun moeder vermoord hebben, krijgen ze toch allebei spijt. Ze vragen zich steeds af of het wel goed is wat ze doen/gedaan hebben. Ze willen ook weten waaróm dit hun lot was. Bij Sofokles komen deze dingen wat minder naar voren. Orestes heeft ook geen medelijden met zijn moeder. Ze denken dat het hun lot is om wraak te nemen voor de moord op hun vader, dus moeten ze het doen. Ze denken er verder niet bij na.

Wel komen ze bij Sofokles meer over als helden dan bij Euripides. Bij de moord op Klytaimnestra hoor je haar gillen en daarna komen Orestes en Pylades terug met handen onder het bloed, volgens het koor het offer van de strijd. Ze kunnen Aigisthos makkelijk overmeesteren en brengen hem weg als echte helden. Bij Euripides wordt de moord op Klytaimnestra niet eens beschreven. Het gaat ook heel stiekem, en daarna hebben ze dus spijt.

Er zijn dus verreweg meer verschillen dan overeenkomsten tussen de twee versies van Elektra.