De Stelling van Amsterdam: UNESCO werelderfgoed

Wellicht is het je wel eens opgevallen dat er in de nabije omgeving van Amsterdam veel oude forten zijn gelegen. Dit is geen toeval, deze forten vormen namelijk samen met omliggende sluizen en dijken De Stelling van Amsterdam. Een ca. 120 jaar oude verdedigingslinie die destijds is gemaakt om Amsterdam tegen mogelijke invallen van buitenaf te beschermen. In dit artikel meer over de geschiedenis, strategische doeleinden en tegenwoordige functies van deze forten.

Geschiedenis en strategie

Eind 19e eeuw voelde Nederland een opkomende dreiging van omliggende landen als Duitsland, Frankrijk en Engeland. Daartoe besloot men dat vooral de hoofdstad beter beschermd diende te worden. Om het de vijand zo moeilijk mogelijk te maken Amsterdam te veroveren werd het plan opgevat om in een grote cirkel van ongeveer 15 a 20 km rondom de stad een nieuwe verdedigingslinie aan te leggen.

Men koos voor deze grote cirkel om de stad buiten bereik van mogelijk kanonvuur te houden. Daarnaast zouden binnen deze ruime cirkel de regering en bevolking het wel een jaar uit kunnen houden.

Inundatie

De linie bestond uit een 46tal forten en batterijen met daartussen een inundatie systeem. Inunderen is het opzettelijk onder water zetten van land en de laaggelegen polders rondom Amsterdam leenden zich daar bij uitstek voor. Zodoende was het betrekkelijk eenvoudig deze polders bij een te verwachten aanval ca. 30cm onder water te zetten. Hiermee was het water te ondiep voor schepen en heel lastig te voet of met paard te doorkruisen.
De achterliggende gedachte was dan ook dit de vijandelijke aanvalsmogelijkheden en verplaatsing van troepen ernstig zouden bemoeilijken. Dit zou de verdedigende partij een flink voordeel in de te verwachten strijd geven.

De forten

De meeste forten werden in de periode van 1885 tot 1914 gebouwd en hebben, hoewel er qua details zeker de nodige verschillen zijn, een vergelijkbaar uiterlijk. De meeste forten bestonden uit een zware betonnen constructie die voor een groot deel werd afgedekt met grond. Dit om de forten zo veel mogelijk tegen vijandelijke inslagen te beschermen. Om het de vijand zo lastig mogelijk te maken besloot men om rond de meeste forten een brede gracht te graven. De bewapening bestond uit zowel kanonnen als mitrailleurs.

Kustforten

Er zijn ook een tweetal kustforten, namelijk forteiland IJmuiden en forteiland Pampus. Hoewel duidelijk te zien is dat deze forten uit dezelfde tijd stammen zijn ze qua ontwerp niet vergelijkbaar met de rest van de forten op het vaste land.

Fort IJmuiden werd aan de westkust in de monding van het Noordzeekanaal gelegen om zo de mogelijkheden van inundatie te beschermen. Fort Pampus diende Amsterdam aan de zijde van het IJ tegen mogelijke invallen te behoeden. Beide forten zijn toegankelijk voor publiek en met een veerdienst bereikbaar.

De Stelling van Amsterdam in oorlogstijd

Hoewel ze nooit actief dienst heeft hoeven doen, was De Stelling van Amsterdam een van de factoren die de Duitsers in de eerste wereldoorlog ervan weerhield om Nederland binnen te vallen. Ze droeg er zodoende mede aan bij dat Nederland zijn neutraliteit in deze oorlog kon behouden. In de tweede wereldoorlog werden de forten niet zelden door de Duitse bezetters als munitiedepot en zelfs verdedigingswerk gebruikt. Vanaf 1951 verloren de forten (met als laatste fort IJmuiden in 1963) hun militaire status.

De forten tegenwoordig

Vandaag de dag hebben veel forten van De Stelling een andere bestemming gekregen. Zo worden ze o.a. gebruikt als museum, wijnhandel, wellness centrum en restaurant.

Natuurmonumenten

Er mocht rondom de forten nauwelijks worden gebouwd en zodoende hebben veel forten een relatief rustige ligging. Door deze geringe activiteit vinden tegenwoordig veel bijzondere planten en dieren er hun plek. Een aantal forten wordt dan ook door Natuurmonumenten beheerd.

UNESCO werelderfgoed

Door het bijzondere en innovatieve plan van aanpak evenals de cultuur historische waarde ervan, is De Stelling van Amsterdam sinds 1996 opgenomen in de UNESCO lijst van werelderfgoed.

Toerisme

Vanuit toeristisch oogpunt zijn de forten zeker interessant om te bezoeken. Er lopen diverse mooie wandel- en fietsroutes langs en daarnaast zijn er een aantal als museum ingericht. Tevens worden er regelmatig evenementen in en rond de forten gehouden.
Een aantal forten is een of meerdere keren per jaar geopend voor bezichtiging en rondleidingen. Daarnaast zijn er enkele forten ingericht als museum:

• Fort Spijkerboor
• Fort Veldhuis (Luchtoorlogmuseum 1940-1945)
• Fort Aalsmeer (Luchtoorlog- en Verzetmuseum 1940-1945)
• Forteiland IJmuiden
• Forteiland Pampus
• Fort Abcoude (daterend uit 1885 en daarmee het oudste fort van De Stelling)
• Fort Edam
• Fort Hoofddorp

Enkele forten met andere functies:

• Fort Muiden (restaurant)
• Fort aan de Nekkerweg Zuidoostbeemster (wellness resort)
• Fort bij Kudelstaart (jachthaven en camping)
• Fort bij Vijfhuizen (kunst atelier)
• Fort benoorden Purmerend (wijnhandel en Bed & Breakfast)