De Fries-Hollandse oorlogen

Onder de Fries-Hollandse oorlogen worden alle oorlogen én schermutselingen gerekend die gedurende de middeleeuwen plaats vonden in West-Frisia en/of Holland. Om te begrijpen waarom de Friezen en de Hollanders het met elkaar aan de stok kregen is het belangrijk om de geschiedenis te kennen. Het graafschap Holland kwam namelijk voort uit West-Frisia wat ten koste ging van de daar woonachtige Friezen. Deze lieten dit echter niet over hun kant gaan en kwamen dan ook al snel in opstand tegen de groeiende macht van de Fries-Hollandse graven.

Inhoud

• Voorgeschiedenis
• West-Friese schermutselingen
• Ruzie in het Huis van Holland
• Holland valt aan
• De vondst van Willem II
• Overgave West-Friesland

Voorgeschiedenis

De vroege middeleeuwen (circa vijfde eeuw tot tiende eeuw) was een zeer onrustige periode voor de volkeren die woonachtig waren in (de huidige landen) Nederland, België, Duitsland en Frankrijk. Deze onrust werd veroorzaakt doordat de Frankische koning(en) steeds meer gebieden in leen gaven aan diverse graven die vervolgens optraden als leenheer. Ook de gebieden die werden gerekend tot West-Frisia werden beleend, maar in 993 was voor de Friezen de maat vol. Voor het eerst sinds ze een onderdeel waren geworden van het Frankische Rijk kwamen ze tegen hun leenheer in opstand omdat hij zijn lenen steeds verder probeerde uit te breiden. Bij deze opstand kwam de toenmalige (West)Friese graaf Arnulf van Gent - zo genoemd omdat hij was geboren in Gent - (circa 951-993), om het leven en het lukte zijn opvolger pas om in 1005 weer vrede te sluiten met de Friezen.

Graafschap Holland

We slaan even een paar Friese graven over om uit te komen bij de Friese graaf Floris I (circa 1025-1061) die, net als zijn voorgangers, diverse pogingen deed zijn beleende gebied uit te breiden. Dit ging lange tijd goed totdat graaf Floris I zich het gebied Holdland - dat was gelegen in het Rijnland en grensde aan West-Frisia - toe-eigende. Aangezien de bisschop van Utrecht het Rijnland, én dus ook Holdland, beschouwde als zijn eigendom, kreeg hij ruzie met graaf Floris I. Toen de Friese graaf in 1061 onverwachts overleed en zijn zoon nog te jong was om hem op te volgen, heroverde de bisschop van Utrecht Holdland. De ruzie bleef enige tijd voortduren tot graaf Floris II (1091-1122) zich met de Utrechtse bisschop wist te verzoenen. Graaf Floris II kreeg vervolgens niet alleen het Holdland - dat inmiddels in de volksmond Holland werd genoemd - weer terug van de bisschop van Utrecht, maar werd ook nog benoemd tot graaf van Holland. Holland werd in dit geval dus gevormd door het voormalig Holdland én de beleende gebieden in West-Frisia. De resterende gebieden die tot West-Frisia behoorden gingen verder onder de naam West-Friesland (West-Frisia), maar het gebied was wel aanzienlijk kleiner dan eerst.

Aanvallen over en weer

In 1132 kwam Floris' zoon, Dirk VI van Holland (1114-1157) aan de macht en hij ging verder met het uitbreiden van het graafschap Holland. Aangezien Dirk VI zijn gebied niet naar het zuiden kon uitbreiden, daar had de bisschop van Utrecht de touwtjes stevig in handen, besloot hij om gebieden in het noorden aan te vallen. Vanuit Alkmaar trok Dirk VI West-Friesland binnen en brandschatte daarbij diverse Friese dorpen. De West-Friezen lieten dit echter niet over hun kant gaan en besloten hulp te zoeken bij Dirk's broer, Floris de Zwarte (circa 1115-1133). Omdat Floris de Zwarte al enige tijd ruzie had met zijn broer Dirk VI besloot hij de heerschappij over West-Friesland te accepteren en trok in 1131 met een Fries leger naar de Hollandse stad Alkmaar. Bij het passeren van het Kennemerland wist Floris de Zwarte de Friese-Hollanders die daar woonden zo ver te krijgen dat ze zich aansloten bij zijn opstand en gezamenlijk verwoestten zij diverse Hollandse kastelen in de omgeving van Alkmaar. In 1132 verzoenden beide broers zich met elkaar na tussenkomst van hun oom, keizer Lotharius III (1075-1137), en de rust tussen Holland en West-Friesland keerde terug.

West-Friese schermutselingen

In de jaren die volgden vonden er diverse schermutselingen plaats tussen West-Friesland en Holland, beginnende in 1155. Dit keer kwamen de Friezen uit het Drechterland in opstand en ze plunderden het nabij gelegen Kennemerland. De Drechter-Friezen werden uiteindelijk door het Hollandse leger verslagen bij het dorpje Saenden, waarna ze in 1161 vrede sloten met de toenmalige Hollandse graaf, Floris III (circa 1140-1190). Twee jaar later was het weer raak toen de Hollanders op plundertocht richting Schagen gingen waarop de West-Friezen in 1166 wraak namen door Alkmaar aan te vallen en te brandschatten.

In 1168 was het weer de beurt aan graaf Floris III om wraak te nemen en hij trok opnieuw naar Schagen om de stad te plunderen. Helaas liepen Floris en zijn troepen op de terugweg naar Holland in een West-Friese hinderlaag waarbij het merendeel van de Hollanders om het leven kwam. Krap een jaar later was het weer prijs en dit keer lokten de West-Friezen de Hollanders naar Alkmaar door het gerucht te verspreiden dat ze de stad zouden aanvallen. Toen de Hollandse troepen kwamen aangesneld werden ze opgewacht door Vlaamse huurlingen met kruisbogen. Graaf Floris III moest zich in allerijl terug trekken om een bloedbad te voorkomen.

Waar er in de voorgaande jaren nog spraken was van 'schermutselingen' vond er in 1180 tot tweemaal toe een hevig gevecht plaats. De eerste keer stonden de Hollanders en de West-Friezen tegenover elkaar bij de plaats Winkel en de tweede keer vond het gevecht plaats nabij de plaats Niedorp. Over het verloop of de afloop van beide slagen is geen informatie bekend, behalve dat beide dorpen tijdens het gevecht volledig werden verwoest. In 1182 wisten de Hollanders een West-Friese aanval op de stad Akersloot af te slaan en in 1184 lukte het graaf Floris III om de West-Friese steden Texel en Wieringen aan zich te onderwerpen.

Ruzie in het Huis van Holland

Na het overlijden van graaf Floris III ging zijn titel over op zijn oudste zoon Dirk VII (geboortedatum onbekend - 1203), maar die kreeg al snel ruzie met zijn jongere broer Willem I (circa 1175-1222). Willem I zocht hierop hulp bij de Drechter-Friezen en vormde samen met hen een leger om tegen Dirk VII ten strijde te trekken. Omdat Dirk VII op dat moment oorlog voerde tegen Vlaanderen kon hij zelf niet weg uit Zeeland en hij besloot daarom om zijn vrouw Aleid van Kleef (geboorte - en overlijdensdatum onbekend) met een leger richting West-Friesland te sturen. In november 1195 kwam het tot een treffen tussen beide partijen waarbij Willem I werd verslagen door zijn schoonzus. Willem I kon toen niet anders dan de ruzie met zijn broer bijleggen, waarop Dirk VII zijn jongere broer benoemde tot 'Heer van Friesland'. Dat Willem I zich niet had neergelegd bij zijn verlies, bleek toen zijn oudere broer Dirk VII overleed.

De erfenis

Van de drie kinderen die uit Dirks huwelijk waren geboren, was alleen zijn oudste dochter, Ada van Holland (1188-1223), nog in leven. Na het overlijden van haar vader in 1203 erfde Ada dan ook de titel en om deze te kunnen verdedigen trad ze in het huwelijk met Lodewijk II van Loon (geboortedatum onbekend - 1218). Ada's oom, Willem I, vocht haar erfenis echter meteen aan en de familieruzie resulteerde in de Loonse Oorlog. In 1205 lukte het Willem I om Ada het graafschap Zeeland afhandig te maken en in 1206 sloten beide partijen vrede. Het graafschap Holland werd officieel verdeeld tussen Willem I en Lodewijk II, maar omdat Willem I Lodewijk II simpelweg nergens bij betrok regeerde Willem I in de praktijk alleen. Omdat Willem I - en zijn opvolger Floris IV (1210-1234) - zich meer bezig hield(en) met de interne politiek verbeterden de verhoudingen tussen de Hollanders en de West-Friezen. De West-Friezen vergezelden Willem I zelfs tijdens de Vijfde Kruistocht en in 1248 hielpen ze hem tijdens het Beleg van Aken.

Holland valt aan

Na het overlijden van Floris IV komt Willem II (1227-1256); graaf van Holland en Zeeland en (vanaf 1248) koning van het Heilige Roomse Rijk aan de macht. In eerste instantie had Willem II zijn handen vol aan de oorlog met Vlaanderen om het graafschap Zeeland, maar nadat hij de strijd in 1253 in zijn voordeel wist te beslissen, kon hij zich weer bezig houden met West-Friesland. Hij begon met het bouwen van een keten van burchten in het Kennemerland, maar werd al snel weggeroepen naar Duitsland. In 1254 kwamen de West-Friezen weer in opstand en Willem II spoedde zich direct huiswaarts. Om het drassige West-Friese terrein beter begaanbaar te maken gaf Willem II opdracht om diverse aanvalswegen aan te leggen en in 1255 valt hij West-Friesland weer aan. Helaas bleken de aanvalswegen niet voldoende en nadat de Hollandse manschappen diverse keren waren vast gelopen in het moeras gaf Willem II de opdracht om terug te trekken.

Vergissing

In de strenge winter van 1256 waren de drassige gronden rondom West-Friesland bevroren en Willem II besloot een nieuwe poging te wagen om West-Friesland aan te vallen. Willem II reed hierbij een stuk voor zijn troepen uit, maar bij de plaats Hoogwoud ging het mis. Willem II zakte met paard en al door het ijs en de West-Friezen die het ongeluk zagen gebeuren, twijfelden geen moment. Ze doodden de voor hen onbekende ruiter en trokken hem vervolgens op de kant. Toen de West-Friezen Willem II op het droge hadden en hem herkenden als de Roomse koning, beseften ze dat ze een grote vergissing hadden begaan. De West-Friezen besloten het lijk van Willem II te verbergen en ze begroeven hem onder de haardplaat van een boerderij in Hoogwoud. De verdwijning van Willem II veroorzaakte een enorme commotie in het gehele Heilige Roomse Rijk en in Holland en Zeeland in het bijzonder.

Aanvallen over en weer

Willems zoon, Floris V (1254-1296), besloot het werk van zijn vader voort te zetten en ging verder met het aanleggen van wegen en dijken in het grensgebied tussen Holland en West-Friesland om het gebied beter begaanbaar te maken. De Hollandse bouwers werden echter door de West-Friezen aangevallen en legden het werk erbij neer. Hierop gaf Floris V zijn Hollandse troepen in Alkmaar de opdracht West-Friesland binnen te vallen, maar de slag die volgde werd glansrijk gewonnen door de Friezen. Om het vege lijf te redden sloegen de Hollanders op de vlucht, maar bij de plaats Heiloo liepen ze opnieuw in een West-Friese hinderlaag. Dit keer wisten de Hollanders de slag te winnen, maar vele Hollandse soldaten lieten hierbij het leven. De onrust in Holland - en met name in de voormalig West-Friese gebieden - nam hierdoor in hoog tempo toe. Uiteindelijk kwamen de inwoners van het Kennemerland als eerste in opstand waarna de Waterlanders en West-Friezen zich al snel bij hen aansloten.

De vondst van Willem II

In 1274 lukte het Floris V om de opstand de kop in te drukken maar dit betekende niet dat de rust terugkeerde. In de jaren die volgden vonden er wederom diverse schermutselingen plaats tussen de Hollanders en pas in 1281 sloten de Waterlanders vrede. In de hoop ook de Kennemers weer aan zijn kant te krijgen landden Floris en zijn troepen in 1282 bij de plaats Nuwewic (ligging onbekend). Vervolgens trok het Hollandse leger op naar Wijdenes waarna er een grote slag plaats vond tussen de Hollanders en West-Friezen bij de plaats Schellinkhout. Floris V won de slag en toen hij oprukte naar Hoogwoud vond hij daar, op aanwijzing van diverse gevangen genomen West-Friezen, het lichaam van zijn vader, Willem II. Floris V liet het lichaam van zijn vader overbrengen naar Middelburg waar Willem II zijn laatste rustplaats vond. De moord op Willem II had veel kwaad bloed gezet en Floris V gaf opdracht om diverse dwangburchten, wegen en dijken te bouwen in de hoop de bevolking in West-Friesland aan zich te kunnen onderwerpen.

Voorzichtige samenwerking

In december 1287 werden West-Friesland en Waterland getroffen door de Sint-Luciavloed en terwijl het water de West-Friezen letterlijk aan de lippen stond wist Floris V een groot deel van het gebied aan zich te onderwerpen. In navolging hiervan sloten beide partijen op 21 maart 1289 diverse verdragen waarin onder andere werd bepaald dat Floris V - naar eigen inzicht - burchten en wegen mocht aanleggen. Ondanks dat Floris V zijn gezag in West-Friesland nog zeer beperkt was voegde hij in 1291 toch de titel 'Heer van Friesland' aan zijn naam toe, een actie waar de Friezen niet tegen in opstand kwamen. In 1296 leken beide partijen de banden verder te hebben aangehaald, want toen Floris V gevangen werd genomen - omdat hij de Engelse koning tegen zich in het harnas had gejaagd - deden de West-Friezen een poging hem te bevrijden uit het Muiderslot. Helaas was de poging geen succes en na de moord op Floris V hielpen, zowel, de West-Friezen als de Kennemers én de Waterlanders de Hollanders bij het belegeren van kasteel Kronenburg, waar Floris' moordenaars zich hadden terug getrokken.

Overgave West-Friesland

Floris' zoon en opvolger, Jan I van Holland (1284-1299), was vlak na zijn geboorte naar Engeland gestuurd om daar te worden opgevoed aan het Engelse hof en na de moord op zijn vader was er dus niemand in Holland die de leiding op zich kon nemen. De toenmalige bisschop van Utrecht, Willem Berthout van Mechelen (geboortedatum onbekend - 1301), zag zijn kans schoon en wist de West-Friezen te bewegen tot een opstand tegen de Hollandse edelen door de geruchten te voeden dat zij betrokken waren bij de moord op graaf Floris V. De West-Friezen verwoestten vervolgens de kastelen Nuwendoorn en Wijdenes en belegerden vervolgens kasteel Radboud bij Medemblik.

Raadgever Jan III van Renesse

De jonge Jan I van Holland werd bijgestaan door Jan III van Renesse (circa 1286-1304) en trok in januari 1297 dan ook ten strijde tegen de opstandige West-Friezen. Het lukte Jan van Renesse om het kasteel in Medemblik te bevoorraden door er heen te varen vanuit Enkhuizen, maar toen hij en zijn schepen terug wilden keren waren de rivieren bevroren. Jan III en zijn troepen hadden geen andere keus dan terug te keren over land, maar dit eindigde in een drama. Om onduidelijke reden waren de troepen van Jan van Renesse uiteen gevallen in kleine groepjes en velen van hen liepen in West-Friese hinderlagen. De terugtocht eindigde in een groot bloedblad en slechts enkele soldaten van Jan's troepen wisten veilig terug te keren in Enkhuizen.

Slag bij Vronen

Jan III van Renesse liet de nederlaag echter niet over zijn kant gaan en hij stelde zijn troepen op bij de Torenburg, de Middelburg en de Nijenburg. De Hollandse troepen lokten vervolgens een aanval van de West-Friezen uit en trokken op naar Alkmaar. Daar aangekomen trokken de Hollanders zich terug naar Middelburg waar de troepen van Jan III al klaar stonden. Op 27 maart 1297 vond vervolgens de veldslag bij Vronen plaats. Nadat de Hollanders Middelburg hadden bereikt liet Jan III zijn troepen oprukken via het Vronermeer en de West-Friezen besloten al hun troepen in te zetten en werden verslagen. De bisschop van Utrecht deed echter nog een poging om zijn troepen te laten landen bij Monnickendam, maar zij werden terug gedreven door de Waterlanders en Kennemers. Op 7 november 1297 gaven de West-Friezen zich uiteindelijk over bij de Torenburg waarna West-Friesland bij Holland werd ingelijfd.