Stolpersteine: gedenkstenen voor slachtoffers Holocaust

Misschien zijn ze wel eens opgevallen: messing gekleurde plaatjes die op stenen zijn gemonteerd. Op die messing plaatjes is een tekst te lezen, bestaande uit een naam, geboortedatum en overlijdensdatum en -plaats. Die plaatjes zijn veelal voor woningen, maar soms ook voor gebouwen geplaatst. Het zijn niet zomaar plaatjes. Het zijn namelijk gedenkstenen voor de omgekomen Joden tijdens de Tweede Wereldoorlog. De stenen hebben de naam Stolpersteine.

• Slachtoffers Tweede Wereldoorlog
• Stolpersteine
• Benaming in andere talen
• Vernieling en weerstand
• Uitstraling Stolpersteine
• Pakkende tekst
• Stolperdrempel
• Remembrance stones
• Stolpersteine in Nederland
• Sponsoring
• Stenen bestellen
• Niet alleen in Europa
• Stolpersteine in Yad Vashem
• Charlotte Salomon
• Felix Nussbaum

Slachtoffers Tweede Wereldoorlog

Tijdens de Holocaust werden tussen 1933 en 1945 veel Joden vermoord. Niet alleen Joden, maar ook Roma, Sinti, Jehovah’s Getuigen, seksueel geaarden, mensen met een andere huidskleur en mensen met geestelijke- of lichamelijke beperkingen werden uitgeroeid. Daarnaast kwamen communisten, verzetsstrijders en dwangarbeiders ook nog eens om het leven tijdens de Tweede Wereldoorlog. Ter nagedachtenis aan al die omgekomen mensen komen op steeds meer plekken gedenkstenen te liggen.

Stolpersteine

De gedenkstenen die ter nagedachtenis aan de eerder genoemde groepen mensen zijn gemaakt, hebben een naam: Stolpersteine. Als je dat woord vanuit het Duits naar het Nederlands vertaalt, krijg je het woord struikelblokken. Eigenlijk zijn het geen blokken, maar stenen. Maar waarom is die naam aan de stenen gegeven? Dat komt omdat de stenen niet opvallen, zoals monumenten dat wel doen. Die steken uit en dat doen deze stenen niet. Ze vallen pas op als je er overheen stapt, struikelt als het ware. Vandaar de naam struikelstenen. Al moet je dat struikelen volgens de bedenker meer zien als struikelen van je hoofd en hart. Stolpersteine worden geplaatst voor de huizen waar de omgekomen mensen hebben gewoond. De man die achter de Stolpersteine zit, is Gunter Demnig. In eerste instantie wilde hij plaquettes plaatsen op de woningen waarin de slachtoffers woonden, maar daarvan kwam hij toch terug. Het plaatsen tussen de tegels van de stoep was veel handiger en daarvoor had hij veel minder toestemming nodig. Samen met zijn team kan hij 440 Stolpersteine per maand maken en leggen. Het leggen doet hij anno 2020 nog steeds zelf.

Benaming in andere talen

In het Duits worden de gedenkstenen Stolpersteine genoemd en in het Nederlands struikelblokken. In het Frans worden ze pavee buttoir en in het Engels stumbling stones genoemd.

Vernieling en weerstand

Helaas worden Stolpersteine ook vernield. Op sommige plekken worden ze gewoon uit de grond gehaald. En weer anderen "vinden het leuk" om ze te bekladden. In sommige plaatsen wekken de Stolpersteine weerstand op en willen mensen het liefst dat de stenen worden verwijderd. Die weerstand heeft alles te maken met emoties van de nabestaanden van de slachtoffers, maar ook met de emoties van mensen die zelf de (een) oorlog hebben overleefd.

Uitstraling Stolpersteine

De Stolpersteine (struikelstenen) zijn van beton en zijn 10 bij 10 centimeter groot. Ze worden door een beeldhouwer (Michael Friedrichs-Friedländer) handmatig gemaakt. Bovenop de steen zit een messing plaatje. De tekst die te lezen is op het messing plaatje, is er met de hand ingeslagen.

Pakkende tekst

In het messing plaatje is een pakkende tekst te lezen. Het begint met Hier woonde. Dan wordt de naam van de persoon vermeld. Daaronder staat de geboortedatum. Als laatste staat er vermoord met daarbij de datum en de plaats waar dat gebeurde. Vooral het woord vermoord zorgt voor een brok in de keel.

Stolperdrempel

Naast de Stolpersteine van 10 bij 10 centimeter, legt Gunter Demnig op sommige plekken ook Stolperschwelle. Dat is een drempel met daarin de namen van één hele familie die is omgekomen. Zo'n drempel is 10 centimeter hoog en 100 centimeter lang.

Remembrance stones

Zowel de Stolpersteine als de Stolperschwelle zijn gericht op de slachtoffers van het nationaal-socialisme. Maar Gunter Demnig heeft ook een soort herinneringssteen gemaakt voor diegene die niet directe slachtoffers van de nazi's waren. Deze mensen waren slachtoffer van het franquisme, de dictatuur tijdens het regime van Franco. In december 2018 werden 20 remembrance stones geplaatst in Palma op Mallorca. Die stenen zijn ter nagedachtenis aan de burgemeesters en politieagenten die gevangen werden genomen, gemarteld en uiteindelijk werden vermoord. De remembrance stones zijn net zo groot als de Stolpersteine, alleen wordt er gebruik gemaakt van een RVS-plaatje in plaats van een messing plaatje.

Stolpersteine in Nederland

In 2007 werd in Borne de allereerste Stolpersteine neergelegd. Die was ter nagedachtenis aan Izak Zilversmit die op 1852 werd geboren en in 1943 in Sobibor werd vermoord. Het plaatsen van die steen was het initiatief van bewoonster Annette Evertzen. Iedere Nederlandse gemeente mag trouwens zelf beslissen of ze wel of geen Stolpersteine willen plaatsen. Er is geen landelijk beleid. Zodra een steen eenmaal is geplaatst, blijft de steen liggen. Ze worden namelijk niet meer verwijderd.

Sponsoring

Het is ook mogelijk om het laten maken en plaatsen van een Stolpersteine te sponsoren. Dat kan voor een bedrag € 132,- (anno 2020).

Stenen bestellen

Voor wie graag Stolpersteine voor slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog wil laten maken en leggen, kan daarvoor via de mail contact opnemen met Anne Thomas. Zij is het contactpersoon voor het leggen van Stolpersteine in het buitenland. Haar mailadres is international@stolpersteine.eu.

Niet alleen in Europa

De Stolpersteine liggen niet alleen in Europa. Op 30 oktober 2017 werden de eerste Stolpersteine – eigenlijk een hele drempel – buiten Europa gelegd. Dat werd gedaan in Buenos Aires. Voor de school werd een drempel – Stolperschwelle – geplaatst met daarop alle namen van de leerlingen die tussen 1933 en 1945 uit Europa zijn gevlucht.

Stolpersteine in Yad Vashem

In het Holocaust herinneringscentrum Yad Vashem in Jeruzalem (Israël) worden alle Joden van over de hele wereld herdacht.
Vanaf 2020 worden twee struikelblokken tentoongesteld in het kunstmuseum van Yad Vashem. Charlotte Salomon en Felix Nussbaum. Zij waren beiden kunstenaar.

Charlotte Salomon

Charlotte werd in 1917 in Berlijn geboren en was kunstenaar. Zij vluchtte samen met haar man en opa en oma naar Zuid-Frankrijk, maar werden daar gepakt. Zij werd naar Auschwitz vervoerd en is daar een paar dagen later vergast. Haar man overkwam een paar maanden later hetzelfde lot.

Felix Nussbaum

Felix werd in 1904 in Osnabrück geboren. Hij was schilder. In 1935 verhuisde hij samen met zijn Poolse vrouw naar België. In 1940 werd hij op transport gezet, maar kon wonder boven wonder ontsnappen. Hij dook samen met zijn vrouw onder, maar werd in 1944 alsnog gepakt. Hij werd samen met zijn vrouw vervoerd naar Auschwitz en daar kwamen beiden om het leven.