Ellert en Brammert - een Drentse sage

De rovers Ellert en Brammert zijn de hoofdpersonen in een aantal Drentse volksverhalen. Dit zijn buitengewoon populaire en bekende verhalen in die provincie. In de Drentse plaats Schoonoord is zelfs een openluchtmuseum naar Ellert en Brammert vernoemd. Hoe gaan de bekendste verhalen over deze twee rovers? Waren zij reuzen of mensen? Zijn Ellertsveld en de Brammershoop echt naar hen vernoemd?

Johan Picardt

De oudste bekende bron van de verhalen over Ellert en Brammert is de Duits-Nederlandse historicus Johan Picardt (1600-1670). Picardt was een vooraanstaande medicus en predikant, die onder meer in Rolde en Coevorden predikte. Hij wordt beschouwd als 'de vader van de Drentse geschiedschrijving'. Zijn geschiedschrijving was overigens puur inhoudelijk en wetenschappelijk gezien allerminst van een hoog niveau: hij aanvaarde veel volksverhalen en mythes als feiten en hij blonk vaak uit in kromme, merkwaardige redenaties. Toch moet Drenthe hem wel dankbaar zijn, omdat hij behoorlijk wat van de oude volkscultuur en volksverhalen uit Drenthe heeft vastgelegd. In 1660 schreef hij over twee beruchte rovers, een vader en een zoon, genaamd 'Ellert en Brammer' (de naam van die tweede rover was toen dus nog zonder t aan het einde).

Mensen of reuzen?

In het verhaal dat Picardt over de twee rovers vertelt, zijn het nog 'gewoon' twee mensen. Waarschijnlijk moet dat ergens in de negentiende eeuw veranderd zijn: toen verschenen er steeds meer verhalen over Ellert en Brammert waarin zij geen mensen maar reuzen waren (mogelijk is dat ontstaan op basis van de mythes, dat er vroeger reuzen in Drenthe hadden gewoond, van wie de ‘hunebedden’ daadwerkelijk de slaapplaatsen waren). Aan het begin van de 20e eeuw waren er nog vaak heftige discussies tussen liefhebbers van volksverhalen, over de vraag of Ellert en Brammert nu als reuzen of als mensen beschouwd moesten worden. Blijkbaar sprak dat sprookjeselement, dat het reuzen waren, de meeste schrijvers en lezers toch meer aan. In veruit de meeste versies van het verhaal die in de tweede helft van de 20e eeuw verschenen, waren Ellert en Brammert reuzen.

Sagen: verschillende versies

Zoals gezegd bestaan er diverse verhalen over Ellert en Brammert. Er is echter één 'standaardverhaal' over hen, het bekendste verhaal, waarvan echter ook weer vele honderden verschillende versies bestaan, die qua details zeer van elkaar afwijken. Dat is natuurlijk vaak het geval bij sagen. Het woord 'sagen' slaat immers op verhalen die oorspronkelijk mondeling werden doorverteld (sagen is Duits voor zeggen). Eén van de charmante facetten van sagen is juist, dat bijna elke nieuwe verteller van het verhaal, soms bedoeld, soms ook onbedoeld, weer kleine of grote wijzigingen aan het verhaal aanbrengt. (Al vindt niet iedereen dat zo 'charmant', er zijn ook 'puristen' die werkelijk boos kunnen worden over wijzigingen in sagen, bijvoorbeeld mensen die nog steeds heftig kunnen betogen dat Ellert en Brammert echt geen reuzen maar mensen waren.) Hieronder vindt u een korte samenvatting van (waarschijnlijk) de bekendste versie van het verhaal van Ellert en Brammert.

Korte samenvatting van het verhaal

Ellert en Brammert, respectievelijk vader en zoon, zijn twee reuzen die leven van het beroven van mensen. Ze wonen in een grot (rovershol) in Drenthe. Ze hebben touwen gespannen waar belletjes aanzitten, zodat ze kunnen horen wanneer er een reiziger over een weg passeert. Die reizigers sleuren ze naar hun grot, om daar hun bezittingen af te nemen en ze vervolgens te vermoorden. Op een dag ontvoeren ze een meisje. Ze besluiten haar niet te doden; ze moet als huishoudster voor de twee reuzen werken. Na zeven jaar slaagt zij echter erin om Ellert te vermoorden (zij moet hem scheren en snijdt met het scheermes de strot van de reus door). Vervolgens ontvlucht ze de grot. In veel oude versies is het meisje overigens nog naamloos, maar later draagt zij in deze sage de naam 'Marieke'.

Andere versie

Een bekende andere versie gaat grotendeels hetzelfde als het bovenstaande verhaal, doch met name de ontknoping gaat wat anders. Het meisje krijgt volgens dit verhaal na zeven jaar toestemming van de twee rovers, om een keer de kerk te bezoeken. Ze heeft beloofd dat ze aan niemand iets zou vertellen over de twee rovers. Uiteindelijk houdt ze zich daar niet aan. De gewaarschuwde mensen uit de omgeving gaan naar de grot en grijpen daar de rovers.

De sleutel van geluk

Een ander bekend verhaal over Ellert en Brammert is: De sleutel van geluk. Dit is pas veel later geschreven door de volksverhalenschrijver Joseph Cohen, en dus niet (zoals het andere bekende verhaal over de rovers) gecreëerd door allerlei anonieme Drenten die in de loop der eeuwen het verhaal aan elkaar doorvertelden. In het verhaal van Cohen is de grote drijfveer van beide rovers de zoektocht naar 'de sleutel van geluk'. Op een gegeven moment is Ellert ervan overtuigd dat zijn zoon Brammert die sleutel heeft en hem voor zichzelf wil houden. Uit woede vermoordt hij zijn zoon.

Ellertsveld en de Brammershoop

In Drenthe zijn twee bestaande locaties, 'Ellertsveld' en 'de Brammershoop', die vaak in verband worden gebracht met de beide rovers. Er bestaan allerlei uiteenlopende verhalen, waarin verklaard wordt waarom deze plekken zo heten. Zo wordt bijvoorbeeld door Cohen beweerd dat 'Brammershoop' de plek is waar Brammert door Ellert vermoord zou zijn. Dit is echter een veel latere, bedachte verklaring voor die naam. Dit verhaal is overigens in totale tegenspraak met het 'bekende' verhaal, waarin immers Ellert vermoord wordt door het meisje, terwijl Brammert op het moment van die moord nog leeft (en dus niet door Ellert vermoord kan zijn).

Het verhaal van Cohen is leuke spielerei van een verhalenverteller en is niet bedoeld om een serieuze verklaring te geven voor de herkomst van de namen Ellertsveld en Brammershoop. Wat is dan wel een serieuze verklaring voor de herkomst van deze namen? Daar zijn de historici het nog steeds niet over eens. Er bestaat de mogelijkheid dat op het moment dat deze twee geografische plekken hun namen kregen, er helemaal geen verband was met de sagen en dat dus al die zogenaamde naamsverklaringen met betrekking op Ellert en Brammert pas later zijn bedacht.

Openluchtmuseum in Schoonoord

In Schoonoord bestaat een openluchtmuseum dat 'Ellert en Brammert' heet. Dit museum (dat in 1954 werd opgericht) is oorspronkelijk vooral bedoeld om mensen een inzicht te geven in de Drentse historie: 'Hoe leefde men vroeger in Drenthe?' Het is echter ook een themapark geworden over Ellert en Brammert. Bij de ingang van het museum staan bijvoorbeeld twee reuzenpoppen, die Ellert en Brammert voor moeten stellen. Ook is er een grot, waar men het bekende verhaal over de twee rovers kan beluisteren.

Strip: Twei Drentse donderstienen

Er is ook een strip gemaakt over Ellert en Brammert: in 2004 verscheen 'Twei Drentse donderstienen'. De tekst (in Drents dialect) in dit stripalbum is geschreven door Dick Blancke. De tekening zijn gemaakt door Ben Huisjes. Het verhaal van de strip is een zeer vrije bewerking van de oude sagen over Ellert en Brammert.

Een reuzenclaim

Wilt u meer weten over het verhaal Ellert en Brammert? In 2008 publiceerde Ruben A. Koman bij uitgeverij Profiel het boek "Ellert en Brammert: een reuzenclaim van een 'Drents' roversverhaal." Dit boek is een leestip voor iedereen die wat dieper in wil gaan op alle verhalen over Ellert en Brammert.