Dokter Faust van Waardenburg en Faustus te Leeuwarden

Het personage Dokter Faust(us) is wereldwijd in de loop der eeuwen een inspiratiebron geweest voor talloze verhalen, van sagen (volksverhalen) tot en met literaire meesterwerken. De twee bekendste Nederlandse sagen over deze Dokter Faust zijn het Gelderse ‘Dokter Faust van Waardenburg’ en het Friese ‘Faustus te Leeuwarden’.

Wie was dokter Faust?

De verhalen over dokter Faust (of Faustus) gaan terug op de Duitser Dr. Johann Georg Faust, die rond 1480 geboren zou zijn en rond 1540 zou zijn overleden. Deze Faust was een rondreizende arts, magiër en astroloog. Reeds tijdens zijn leven waren er veel duistere geruchten over hem. Faust zou zich onder meer bezighouden met Zwarte Magie. Hij zou allerlei bizarre toverkunsten hebben vertoond en lugubere voorspelingen hebben gedaan. Zijn dood zou mogelijk het gevolg zijn van een alchemistisch experiment dat mislukte.

Wie was deze dokter Faust? Hoe kwam hij tot zijn bizarre gedrag? Men fluisterde over hem: 'Hij heeft een pact met de duivel gesloten.' Al snel ontstonden er in allerlei landen volksverhalen over de mysterieuze dokter Faust. Ook in Nederland. De twee bekendste Nederlandse Faust-sagen zijn het Gelderse ‘Dokter Faust van Waardenburg’ en het Friese ‘Faustus te Leeuwarden’.

Dokter Faust van Waardenburg

Zoals bij veel volksverhalen, bestaan er ook veel uiteenlopende versies van het verhaal over Dokter Faust in Waardenburg. In grote lijnen gaan de meeste versies ongeveer zoals volgt: Faust gaat in kasteel Waardenburg wonen. Hij heeft één groot doel: de steen der wijzen bemachtigen.

Faust krijgt hulp van iemand die eruit ziet als een ‘nette heer’, maar in werkelijkheid de duivel is. Faust noemt hem Joost (wat een oude bijnaam van de duivel is). De duivel en Faust hebben een verbond gesloten: de duivel zal zeven jaar lang Faust dienen, op voorwaarde dat de ziel van Faust daarna het bezit van de duivel is. In de loop van die zeven jaar maakt Faust allerlei absurde avonturen mee en laat hij Joost allerlei bizarre opdrachten volbrengen (per versie variëren de exacte avonturen en opdrachten).

Na vier jaar stelt Joost voor dat ze hun verbond kunnen beëindigen, zonder verdere consequenties. Joost zou dan dus geen opdrachten meer voor Faust volbrengen, maar Faust zou ook niet meer zijn ziel aan de duivel hoeven te geven. Faust weigert dit echter; hij wil ook de komende drie jaar nog van de diensten van Joost gebruikmaken. Na zeven jaar wordt Faust, via de muur van het kasteel, naar de hel geslingerd. Op de muur zitten bloedvlekken, die men niet kan verwijderen en er nu nog steeds zitten.

Faustus te Leeuwarden

Ook van het verhaal over Faustus te Leeuwarden bestaan uiteenlopende versies. Een bekende versie staat in de bundel Friese Sagen, waarmee Theun de Vries (1907-2005) in 1925 als 18-jarige schrijver debuteerde. De meeste versies van deze Faust-legende komen in grote lijnen op hetzelfde neer: dokter Faustus gaat per trekschuit naar Leeuwarden en laat daar allerlei bizarre dingen gebeuren.

Tijdens een bezoek aan een barbier zorgt Faustus er bijvoorbeeld voor dat, hoe zeer de barbier zijn best doet om hem te scheren, zijn baard telkens bizar snel weer helemaal aangroeit. Uiteindelijk pakt Faustus zijn eigen hoofd van zijn romp en scheert zichzelf. Ook zorgt Faust er onder meer voor dat er straten vol met bloed lopen, waar de Leeuwarders doorheen moeten waden. Andere verschijnselen die zich voordoen tijdens het verblijf van Faustus zijn bijvoorbeeld: dat er zwavel van de kerkgewelven druipt, dat de muziek van het kerkorgel overstemd wordt door woedende duivelsstemmen en dat wijn in bloed verandert.

Aan het einde van het verhaal hebben de stadsbestuurders aan Faust verzocht om Leeuwarden te verlaten. Bij alle vier de poorten van de stad staat een wachter om te controleren of hij daadwerkelijk de stad verlaat. Wonderbaarlijk genoeg ziet elk van die vier wachters op hetzelfde tijdstip Faustus door de door hem bewaakte poort de stad verlaten. Faustus zou dus tegelijk op vier verschillende plekken zijn geweest.

Andere verhalen die geïnspireerd zijn door Faust (internationaal)

Tot de eerste boeken die over Faust gepubliceerd werden, wordt 'Historia von D. Johann Fausten ' gerekend, dat in 1587 gepubliceerd werd door de Duitse uitgever Johann Spies. Dit boek bevat diverse volksverhalen die toen in Duitsland de ronde deden.

De verhalen over Faust boden ook inspiratie aan literaire schrijvers. Eén van de oudste bekende voorbeelden daarvan is het toneelstuk The Tragical History of the Life and Death of Doctor Faustus dat de Engelsman Christopher Marlowe in 1604 publiceerde.

Faust in de Duitse literatuur: Goethe en de familie Mann

Het allerbekendste literaire meesterwerk dat op basis van de Faustmythe is geschreven, is natuurlijk de Faust van Johann Wolfgang von Goethe. Een ander bekend boek dat deels geïnspireerd is door de Faustmythe is de anti-nazistische roman Mephisto van de Duitse schrijver Klaus Mann. Zijn vader, de Nobelprijswinnaar Thomas Mann, zou ook een door Faust geïnspireerde roman schrijven: Doctor Faustus.