Wat is typografie en waarom is dit belangrijk?

Typografie is een belangrijk onderdeel van de dagelijkse communicatie van de mens. Je komt het de hele dag door overal tegen, al dan niet onbewust. Of het nou gaat om informeren, entertainen of beïnvloeden, typografie is van groots belang. Veel mensen associëren typografie met het kiezen van een lettertype of font, maar dit is lang niet alles. Wat is precies typografie en waar komt het vandaan? Waarom is dit zo belangrijk? En waar moet je allemaal op letten bij een juiste typografische aanpak?

Inhoud

• Wat is typografie?
• De geschiedenis van typografie
• Kwaliteit is keuzes maken
• Het belang van typografie
• Het verschil tussen typografie en handletteren
• Typografie zorgt voor herkenning

Wat is typografie?

Het is overal om ons heen te zien. Van verkeersborden tot aan de tekst op snoeppapiertjes, maar ook de kleine letters op filmposters; alles is typografie zolang er over na is gedacht. Woordenboeken omschrijven typografie als de opmaak van tekst, ofwel grafische kunst. Dit is echter slechts deels juist. Voor de term typografie bestaan vele definities, maar kan het beste worden omschreven als: de kunst van het vormgeven, opmaken, zetten en drukken van tekst.

Het schrift is de waarneembare vorm van taal zoals wij het kennen. Dit wordt bij ons in losse letters uitgedrukt, waar het bijvoorbeeld in China in de vorm van tekens (lettergrepen) gebruikt wordt. De optimale opmaak en vormgeving, afhankelijk van het doel en de doelgroep van die tekst, kan worden beschreven als typografie. Dit kan vele verschillende doelen en uitingen hebben. Zo kan typografie goed gebruikt worden in zakelijk verband bij een bedrijf om de doelgroep te bereiken. Het doel is dan een groep te informeren. Typografie kan daarnaast ook goed toegepast worden om een doelgroep te vermaken. Zo is er nagedacht over de tekst in de Donald Duck met geluidseffecten als ‘Smak’ en ‘Kaboem’.

De geschiedenis van typografie

Het over willen brengen van boodschappen met visuele middelen is al een oude behoefte. De eerste visuele tekenen dateren volgens de kennis uit 2016 van 40.000 jaar geleden en zijn te vinden in de kalksteengrotten van Sulawesi. In deze grotten op het eiland ten oosten van Borneo heeft men lang geleden geleerd dat diens hand op de rots zichtbaar blijft als men er rood pigment overheen spuugt met de mond. Deze primitieve kunstvorm is ook teruggevonden in Indonesië, de El Castillo Cave in Noord-Spanje en de Chauvet Cave in Frankrijk. Het blijft echter speculeren of dit bewuste communicatie is geweest, of dat dit vooral experimentele bedoelingen had.

Bij de oude Egyptenaren is dit wel bekend. Rond 3100 voor Christus begonnen zij symbolen te koppelen aan bepaalde woorden, voorwerpen en situaties. Deze symbolen staan wereldwijd bekend als hiërogliefen. Omdat dit geen echte tekst bevat, wordt ook dit niet gezien als de geboorte van de typografie.

Het begin van geschreven taal

De Feniciërs waren een volk dat bekend stond als ware handelaren ter zee. Omdat zij veel handelden met en tussen volkeren die allemaal andere talen spraken, begonnen zij tekens te gebruiken die complete woorden vertegenwoordigden. Op deze manier konden zij makkelijker noteren wat zij waar verdienden en verkochten. Van deze tekens stamt het alfabet af zoals wij dat in de 21ste eeuw nog gebruiken. Een interessant detail is dat dit eerste alfabetische concept bestond uit 22 tekens, waaronder geen klinkers. Die werden later door de Grieken pas toegevoegd. Echter is ook dit alfabet niet het begin van de typografie.

De boekdrukkunst van Johannes Gutenberg

De typografische geschiedenis begint pas echt op het moment dat Johannes Gutenberg rond 1445 na Christus met een oplossing komt voor de te langzame boekenproductie. Het schrijven van boeken met de hand ging dusdanig langzaam dat er behoefte was aan een nieuwe methode voor het maken van boeken. Johannes Gutenberg kwam toen met de drukpers.

Boeken werden vanaf dat moment gedrukt in plaats van geschreven. Dit hield in dat boeken er niet allemaal verschillend meer uitzagen, maar hetzelfde lettertype hadden. ‘Blackletter’ is dan ook officieel het eerste font uit de geschiedenis van de mensheid. Het was een lettertype met dikke verticale strepen en dunne horizontale strepen.

De zoektocht naar het ideale font

Blackletter had één nadeel. Als boeken met dit lettertype gedrukt werden, waren ze lastig te lezen als de letters dicht tegen elkaar aanstonden. Daarom vond de Fransman Nicholas Jenson eind 15e eeuw ‘Roman Type’ uit. Deze schreefletters waren veel dunner en duidelijk te lezen. Een schreefletter heeft horizontale streepjes boven en onder elke letter, die als het ware de letters met elkaar verbinden. Het mogelijk bekendste voorbeeld hiervan is Times New Roman. Schreefletters zijn te zien in het logo van het bekende bedrijf IBM. Schreefletters waren gebaseerd op de tekst op oude Romeinse gebouwen en werden direct in heel Europa een succes. Echter was boekdrukken nog steeds duur. Om meer tekst op een pagina te kunnen laten passen, vond Aldus Manutius eind 15e eeuw een schuine variant van Roman Type uit, genaamd Italics. Dit werd zo populair dat tegenwoordig de meeste fonts wel een Italics, ofwel schuingedrukte versie hebben.

De eerste schreefloze letters

John Soane introduceerde de schreefloze letter in 1779. Een schreefloze letter heeft de horizontale streepjes van de schreefletter niet. Het bekendste voorbeeld hiervan is Arial. Een voorbeeld van een logo met schreefloze letters is Microsoft. Soane gebruikte schreefloze letters op een ontwerp voor een gebouw voor de Britse senaat. Hierna was het wat betreft schreefloze letters een tijdlang stil. Pas in 1816 was William Caslon IV de schreven zat en ontwierp hij een font met louter schreefloze letters. Dit font kwam later bekend te staan als Sans Serif. Oorspronkelijk was dit nog niet bijzonder populair, maar zou later wel heel veel gebruikt worden in de wereld van de design en typografie.

Typografie in de reclamewereld

In de tweede helft van de 19e eeuw ondervond men in de reclamewereld dat het design van letters van toegevoegde waarde kon zijn. Letters werden groter, dikker, breder en langer. Er kwamen ook steeds meer verschillende fonts. Teksten werden op voorpagina’s van bijvoorbeeld posters en billboards ingezet om naar aandacht te schreeuwen. Het moest opvallen. Typografie kreeg een nieuwe functie.

Kwaliteit is keuzes maken

Bij de term typografie denkt men vaak als eerste aan de keuze voor het lettertype dat wordt gebruikt in Microsoft Word. Dit is echter slechts het begin van een juiste typografische aanpak. Voor een goed staaltje typografie moeten er namelijk veel keuzes worden gemaakt, afhankelijk van het doel en de doelgroep die je hebt. Zo is het bijvoorbeeld belangrijk om na te denken over:

• Keuze van het font
• Grootte van de letter
• Plaatsing van de tekst
• Less is more
• Kleur van de tekst

Keuze van het font

Een van de eerste keuzes die gemaakt dient te worden is de keuze tussen een schreefletter of een schreefloze letter. Wie denkt dat dit detail te verwaarlozen is en weinig uitmaakt, heeft het mis. Schreefletters zijn namelijk optisch heel anders om te lezen dan schreefloze letters. Ons brein leest de schreefletters veel fijner, omdat de streepjes de verschillende letters bijna letterlijk verbinden tot hele woorden. Het menselijk brein leest schreefletters dus sneller. Daarom worden in boeken ook meestal schreefletters als font gebruikt. Een font is de professionele term voor een lettertype.

Naast de optische eigenschap van schreefletters is alleen dit detail aan een letter al belangrijk voor de uitstraling die het een tekst, logo of slogan geeft. Met andere woorden geeft het ook betekenis aan het merk waar de tekst voor gebruikt wordt. Ook kan het onderscheid gemaakt worden tussen moderne of ouderwetse fonts, rechte of schuingedrukte sierlijke fonts en hele ronde of juist hoekige fonts. De keuze hier uit is ook heel belangrijk, afhankelijk van het doel of de sfeer die het teweeg moet brengen. Zo zou het bijvoorbeeld niet erg handig zijn om op verkeersborden en andere bewegwijzering een statig schuingedrukt lettertype neer te zetten. Dit is namelijk vanuit bijvoorbeeld een rijdende auto helemaal niet goed leesbaar.

Grootte van de tekst

Afhankelijk van het gekozen font is de aandacht voor de lettergrootte ook belangrijk. Zowel bij digitaal als print is het een kwestie van proberen wat fijn is en wat werkt. Sommige lettertypes als sjieke handgeschreven schuine lettertypes kunnen, als ze te klein worden gebruikt, nogal lastig te lezen zijn. Aan de andere kant moeten teksten als titels of quotes op een pagina niet te groot zijn, het gevaar is dan dat andere elementen op de pagina wegvallen. Een quote is een soort citaat met de lengte van één zin. Vaak worden quotes gebruikt in magazines om aandacht op het artikel te doen vestigen. Het zijn dan ook meestal interessante en spraakmakende opmerkingen en uitspraken, waardoor bij de lezer gelijk de behoefte ontstaat om het artikel te lezen.

Een keuze die hier direct mee te maken heeft, is de afstand tussen de regels. Bij de meeste programma’s wordt dit automatisch berekend, maar is dit ook in te stellen. Als de afstand te krap is tussen de verschillende regels, leest een tekst niet lekker en voelt dit verstikkend aan. Bij te veel ruimte leest dit ook niet lekker en moet je de volgende regel eronder echt zoeken met je ogen.

Plaatsing van de tekst

Naast het kiezen van het font is het heel belangrijk dat de tekst ook perfect geplaatst is. Bij de tekst in een boek is dit relatief eenvoudig, omdat hier vaak geen afbeeldingen in zitten, maar in een magazine is dit lastiger. Er zijn namelijk veel aspecten om rekening mee te houden bij het plaatsen van tekst bij afbeeldingen. Zo is het optisch fijn als de tekst goed uitgelijnd is met andere elementen op de pagina. Dit wil zeggen, dat tekst niet verder uitsteekt aan de zijkant van de bladzijde dan bijvoorbeeld een afbeelding. Dit moet gelijk zijn.

Less is more

In de grafische wereld bestaat de term: Less is more. Dit wil zeggen dat het bijvoorbeeld niet aan te raden is om pagina’s zo ver mogelijk te vullen met tekst. Dit heeft een averechtse werking, omdat dan de boodschap minder snel overkomt. Door stukken op de pagina wit te laten, heeft de lezer optisch meer rust en wordt dan ook minder overvallen door de chaos.

Kleur van de tekst

Ook de kleur van de tekst is een keuze om niet te verwaarlozen. Een tekst moet goed opvallen tegenover de achtergrond. Voor een witte standaard achtergrond is dit natuurlijk niet zo ingewikkeld. Staat er echter tekst over een afbeelding heen, dan is het een ander verhaal. Wordt dan de tekst wit, zwart, of een kleur uit de afbeelding? Ook dit zijn overwegingen die moeten worden gemaakt. Ook de keuze tussen de kleuren van de titels en quotes en de kleur van de broodtekst moeten worden meegenomen. Een broodtekst is de grote lopende tekst zonder zaken als titels, quotes, de inleiding en het slot.

Het belang van typografie

Los van het feit dat een juiste typografische aanpak een lezer kan helpen de boodschap beter tot zich te nemen, is typografie tegenwoordig ook heel belangrijk om een bedrijf beter mee te positioneren. Positioneren wil zeggen: op een unieke en onderscheidende wijze een merk en diens producten of diensten in de markt afzetten. Een organisatie onderscheidt zich van haar concurrenten en is goed bereikbaar voor de doelgroep. Typografie heeft in zakelijk opzicht twee hoofdfuncties:

• Het draagt bij aan de identiteit van jouw merk
• Het vergroot de mate waarin je je als merk herkenbaar maakt en onderscheidt ten opzichte van concurrenten. Het geeft de boodschap en het merk een hele duidelijke uitstraling.

Allereerst draagt typografie dus bij aan de identiteit van een merk. Voor een merk is het heel belangrijk dat er bijvoorbeeld in het logo of op de verpakking van producten gebruik gemaakt wordt van een font dat past bij het merk. Een belangrijke regel voor een succesvol merk is te allen tijde, dat alle communicatieve uitingen op elkaar en op de merkidentiteit moeten aansluiten. Er mogen geen tegenstrijdige elementen gecommuniceerd worden. Ieder merk heeft een bepaald karakter. Dit karakter met al haar waarneembare en mentale kenmerken wordt ook wel de merkidentiteit genoemd. Het geeft aan bijvoorbeeld de idealen van een merk aan (Max Havelaar), of de kenmerkende slogan die bij een merk hoort (Nespresso – What else).

Zou Greenpreace bijvoorbeeld niet het eigenwijze groen gekleurde font hebben, maar het strakke rode font van de Mediamarkt, dan zou dit ten nadele zijn voor de identiteit van Greenpeace. De uitstraling van het merk is dan geen eenheid met de identiteit van de organisatie, waardoor een consument meer moeite heeft zich te binden met het merk. De boodschap van de organisatie landt dan niet. In de 21ste eeuw staan namelijk niet meer de producten of diensten van een organisatie voorop, maar het merk. Consumenten vinden het belangrijk waar een merk voor staat en wat het ambieert, om er zo een band mee te kunnen scheppen.

Een goede typografische aanpak is daarnaast ook zeer geschikt om je mee te onderscheiden ten opzichte van de concurrent. De kleinste typografische elementen kunnen al voor de grootste herkenning zorgen. Als typografie structureel wordt doorgevoerd is dit heel makkelijk te bereiken. Denk hierbij bijvoorbeeld aan de scheve ‘e’ in het Heineken-logo, of de ‘a’ zonder streepje bij Samsung. Leg deze twee voorbeelden zonder aanvullende informatie aan 100 mensen voor en 90% weet direct te zeggen bij welk merk het hoort. Dit zijn namelijk de details die bij de doelgroep blijven hangen en jouw organisatie dus top of the mind maken. Als een merk top of the mind is, dan is dat merk het eerste waar je aan denkt bij een bepaalde prikkel. Hoor je bijvoorbeeld het woord 'snoep' en je denkt direct aan Look-O-Look, dan is dat merk bij jou top of the mind. Dat merk associeer je dan het eerst met snoep.

Het verschil tussen typografie en handletteren

In 2016 ontpopt het handletteren zich als een echte hype. Cursussen en workshops worden aangeboden, doe-het-zelf-boeken zijn te koop in boekwinkels en op webshops en op social media is het overal te zien. Dit is echter niet hetzelfde als typografie. De fout dat handletteren hetzelfde is als typografie, wordt veel gemaakt. Deze gedachte is echter onjuist. Alhoewel er bij beide disciplines veel oog is voor opmaak en detail, is er één groot verschil. Waar men bij typografie bezig is met het schrijven van teksten, is het bij handletteren vooral een kwestie van het tekenen van woorden en letters. Het is dan ook niet gebruikelijk dat er bij handletteren veel gebruik wordt gemaakt van vele woorden, zinnen of lange stukken tekst.

Ook is handletteren, in tegenstelling tot typografie, veelal bedoeld als hobby en kunstvorm. Het heeft meestal geen belangrijke functie als typografie heeft in de communicatie voor een bedrijf. Als je op bijvoorbeeld instagram een afbeelding met drie mooi getekende en versierde woorden als ‘live, laugh, love’ tegenkomt, dan is dit handletteren. Om het in één regel te verwoorden:
Typografie heeft de duidelijke functie om optimaal een boodschap aan een doelgroep over te brengen, terwijl handletteren voornamelijk een artistieke functie heeft.

Typografie zorgt voor herkenning

Zoals eerder al gezegd, is typografie een zeer krachtig middel om herkenning te creëren. De voorbeelden van de logo’s van Samsung en Heineken zijn dus bekende voorbeelden van typografie. Echter dekt het ontwerp van bepaalde letters niet de lading als het om typografie gaat. Zo kan plaatsing van tekst ook zorgen voor herkenning. Om een extreem voorbeeld te noemen, distantiëren roddelbladen als Privé en Story zich van andere bladen en magazines door hun extreem drukke en kleurrijke opmaak. In de grafische wereld worden deze bladen verafschuwd om hun opmaak, omdat er geen structuur, rust, logica en vastigheid in zit, maar van een afstand kunnen deze bladen in een vol schap wel direct worden herkend. Of dit dan zo slecht is of juist slim is voor iedereen discutabel.