Viooltje, in de naam van ...

De diverse soorten viooltjes, die tot de meest geliefde en meest gekweekte bloemen behoren, hebben niet alleen als sierplant, maar ook als geneeskruid hun waarde. Er is haast geen tuintje, waar men ze niet kweekt of gekweekt heeft en waar men ze om hun kleur of geur waardeert. In de geneeskunde is het zowel de Viola tricolor als de Viola odorata die reeds van ouds om hun verschillende goede eigenschappen gewaardeerd werden en ook in tal van apothekersboeken zijn opgenomen. Als sierplant wordt vooral de grootbloemige soort van het driekleurig viooltje in zijn verschillende kleuren en variëteiten gekweekt. In Engeland heeft men het eerst in de vorige eeuw door kruisingen van Viola tricolor en Viola lutea grandiflora grootbloemige en langbloeiende soorten ontwikkeld.
De viooltjes kunnen vrijwel in elke grond groeien, maar een humusrijke grond verdient wel de voorkeur. Men kan ze zowel van zaad als van stek kweken.

Naam en etymologie

De driekleurige viooltjes zijn bij ons ook bekend als violetten, penseeen, in Duitsland als Stiefmütterchen, Freisamkraut, Dreifaltigkeits-kraut, Ackerveilchen, Bruder und Schwester, Tag und Nacht-blumlein, Je langer je lieber enz.; in Frankrijk als Pensee sauvage, Violette des champs, Violette tricolore, Herbe de la Trinité, petite jacée. Zij komen voor op akkers als onkruid. Men onderscheidt twee variëteiten de Viola tricolor ssp. arvensis met kleine gele bloemen en de Viola tricolor ssp. vulgaris met in hoofdzaak meer violet gekleurde bloemen.
De in Duitsland algemeen gebruikelijke naam „Stiefmütterchen" vindt zijn verklaring in vorm en kleur der bloembladen. De beide bovenste bloembladen zijn de stoelen, die de stiefmoeder voor zich zelf bestemd heeft, de daarop volgende twee zijn bestemd voor haar beide eigen dochters, terwijl het stiefkind met de onderste stoel tevreden moet zijn. Ook de volksnamen Bruder und Schwester, Schwiegermutter und Schwiegertochter duiden op deze vergelijking. Een andere verklaring: het zaad zou met enige fantasie op een oud vrouwtje gelijken, een stiefmoeder?
De benaming Freisamkraut heeft waarschijnlijk zijn ontstaan te danken aan het gebruik dat men vroeger van dit kruid maakte als geneesmiddel tegen de kinderstuipen (Fraisen), al betekent freyssam ook wel dauwworm of melkkorstjes, een kinderkwaal waar Viola meer voor gebruikt werd.

Dodoens en de namen

Dese bloemen worden in Griecx gheheeten Phlox ende Phlogion. In Latijn Viola flammea, Flamma, nu ter tijt, Herba Trinitatis, Iacea ende Herba clavellata. In Hoochduytsch Freyssam, Freyschamkraut, Dreyfeltigkeyt blumen. In Neerduytsch Dreijfuldicheyt bloemen ende Penseen. In Franchois Pensees.
Dodoens verklaart de naam ‘pensees’, uit het Frans voor denken, omdat de plant ook tegen geheugenzwakte goed zou zijn. Al zal het eerder ‘denk aan mij’ betekenen. Verschillende Duitse namen wijzen in die richting: Denk an mich, Denkblümli en zelfs Dengeli.

Dodoens Cracht en werckinghe van Freyssam

Dese bloemen ghesoden ende ghedroncken ghenesen dat Freyssem ende die besiecktheyt van den jonghen kinderen ende daer naer wordt dit cruyt Freyssam in Hoochduytsch gheheeten. Dus tegen kinderstuipen of mogelijk tegen dauwworm.
Die selve bloemen met den cruyden ghesoden ende ghedroncken, suyveren ende purgeren die longhene ende die borst, ende sijn goet tseghen die cortsen ende verhitheyt van binnen. Ze worden nog steeds als koortswerend en slijmoplossend middel gebruikt. Viooltjes bevatten saponinen die slijmoplossend zijn en salycilzuurverbindingen die koortswerend werken.

Nicolas Culpeper (1616-1654) gebruikte ‘wild Pansy’ bij longontsteking en huidjeuk. Hij beschouwde de bloemen als verzachtend, verkoelend en laxerend. In Engeland wordt hij ook wel ‘Heartsease’ genoemd omdat de bloemetjes goed zouden zijn bij hartproblemen, in de dubbele betekenis van het woord.

De Latijnse naam: Viola.

Viola vinden we al terug bij Grieken en Romeinen. Is mogelijk een verkleinwoord van Griekse ion, oorspronkelijk vion, waarmee welriekenden planten werden bedoeld. Al zijn er wel meer mogelijkheden. Van via, weg omdat het langs de weg groeit of van vir, kracht. De Nederlandse naam viooltje is zonder meer afgeleid van de Latijnse naam. Variaties volkse verbasteringen vinden we hiervan terug, in violet, vigeletten, vieultje tot zelfs vlet.