In de naam van... Guichelheil

De naam alleen al, doet mij dromen van merkwaardige mythische gebruiken uit vervlogen tijden. Heil van heilzaam, genezend van de guigel, voor het gichelen, voor de zottigheid of voor het echte gek zijn. Ook een oude Duitse naam voor een gek en voor de plant ‘Gauch’ verwijst naar de mogelijk heilzame werking. Toch wel vreemd omdat het tere plant toch wat giftig is en mogelijk gekkigheid kan veroorzaken. Is het een beetje gek worden om de grote gekkigheid tegen te gaan?

Anagallis: lachen, pronken en glanzend

Veel vragen en meningen over zo’n bescheiden plantje. De Latijnse naam Anagallis bijvoorbeeld. Volgens Linnaeus komt hij van het Griekse anagelao, ik lach, omdat het melancholie zou verdrijven. Of mogelijk van anagallomai, ik praal en pronk of van anagallo, ik maak weer glanzend. Toch allemaal verwijzingen naar de mogelijke vrolijk makende werking. Zou ik het op een hedendaagse manier als antidepressivum mogen omschrijven?

Volgen de signatuurleer zouden de ronde kale vruchthoofdjes ook naar het hoofd en de hersenen verwijzen. Plinius vermeldt het verder tegen hondsdolheid, nog een vorm van razernij. Dit gebruik wordt nog tot in de 19de eeuw toegepast. Ook bij Fuchs vinden we anti-demonische werkingen terug, hij zegt dat het aan de stijl van de deur gehangen wordt om ‘allerhande Guichelije en nachtgeeste’ te verdrijven.

Blankaart, guichelheil voor de aarsdarm

Blankaart (1698) laat zich ook niet onbetuigd, hij acht het goed als ‘pap’ om splinters en graten uit te doen komen en om den aarsdarm in te doen gaan. Hij zegt ‘ik ben ook van gedachten dat het sap de zweergaten kan doen zuiveren’ en iets meer afstand nemend ‘men zegt dat het tegen de tandpijn dienstig is’ en dan volgt iets merwaardigs ‘ zo men het in de neus doet, aan die zijde daar de pijn niet is’. Deze toepassingen zijn waarschijnlijk afkomstig van Dodonaeus (1553) die wat de aarsdarm betreft, nog straffere uitspraken doet: Van dese cruyde wordt gheschreven dat Guychelheyl met den blauwen bloemkens den eersderm die uut hanght doet in gaen ende dat die Guychelheyl met den rooden bloemkens, contrarie van dijnen doet ende den eersderm doet uut gaen.

Dat een plant met heil in de naam in de latere apothekersboeken beschreven wordt, moet ons dus zeker niet verbazen. Herba anagallides werd in de apotheek gebruikt als urinedrijvend middel, bij nierontsteking, geelzucht en leverkwalen.

Guichelheil: wijfken of manneken

Ecologisch komt je de Anagallis arvensis, vooral in tuintjes en op akkers (arvensis) tegen, zowel met blauwe als met rood-roze bloemen. Deze 2 ondersoorten waren ook Dioscorides in de 1ste eeuw al opgevallen. De rode ondersoort noemde hij het mannetje en de blauwe het vrouwtje. Deze indeling vinden we 16 eeuwen later ook terug bij Dodonaeus en Fuchsius als guyghelheylmanneken en guyghelheylwijfken. Wanneer is een plant nu een manneken of een vrouwtje? Het Duitse kruidboek van Otto von Brunfels (1530) heeft zo zijn eigen systeem om dat uit te maken. Van twee op elkaar lijkende planten is de donkerbloemige altijd de man, de lichtere de vrouw.

Guichelheil als barometer

Omdat de bloemetjes zich snel sluiten, ook bij bewolking als er regen op komst is, werd het ook wel als barometer gebruikt. Daar verwijzen de Duitse naam Armer-Leute-Wetterglas en de Engelse Poor-man’s-weatherglass naar. Het volgend Duits versje verwoord dat gebruik:
Blümlein Gauhheil rot blau
Bei drohenden Wolken beschau:
Will es regnen, so geben sie zu;
Hast du gefahr, so eile du!

Ook het geloof in de guichelheilkracht om bloedingen te stelpen, is groot geweest. Zelfs zo, dat men beweerde, dat als na een aderlating het bloeden niet wou stoppen, men alleen maar een guichelheiltje in de hand moest houden om het bloed te stelpen. Zo zie je maar weer, hoe gereputeerde kruiden terug gebracht worden tot ordinaire akkeronkruiden. En de moraal van dit verhaal: hoogmoed komt steeds ten val!