recensie

Thema's en motieven in de bundels van Rutger Kopland

Rutger Kopland, ofwel Rutger P. Hendrik van den Hoofdakker was psychiater van beroep. Meer nog was deze man Nederlands populairste en meest gelezen dichter. Op 11 juli 2012 is hij op 77 jarige leeftijd gestorven. In 1966 debuteerde Kopland met de bundel ‘Onder het vee’. Hoe kan het dat een dichter die 50 jaar geleden al populair was ook nu nog poëzie maakt die veel gelezen wordt? Wat is de succesformule die er voor zorgt dat zijn gedichten met de tijd mee blijven gaan? Welke dingen veranderden en wat is er 50 jaar hetzelfde gebleven?

• Onder het vee
• Het orgeltje van yesterday
• Alles op de fiets
• Voor het verdwijnt en daarna
• Tot het ons loslaat
• Toen ik dit zag

Onder het vee

Het eerste wat mij opviel bij het lezen van Koplands eerste bundel ‘Onder het vee’ was dat bijna alle gedichten over de natuur gaan, of er op een andere manier mee te maken hebben, dit is een typisch motief voor Koplands vroegere bundels. Dit geldt ook voor de hang naar het verleden die in deze bundel duidelijk naar voren komt. De schrijver blikt een aantal keren terug op zijn jeugd, op het geluk waar hij zich toen nog niet bewust van was, maar waarvan hij nu pas beseft dat hij het toen had. Deze typisch romantische kenmerken contrasteren sterk met de realiteit die juist oplettendheid en verantwoordelijkheid eist van de mensen. Na het lezen van de gedichten in deze bundel was ik in eerste instantie geneigd om Koplands werk romantisch te noemen, toen ik er echter wat dieper over na ging denken ontdekte ik dat hij deze onderwerpen juist met ironie behandelt, hij drijft er de spot mee. Koplands vroegere bundels zijn verhalend, in de gedichten wordt een verhaal verteld, bijvoorbeeld over vroeger, of over de dromen van Kopland.

Het orgeltje van yesterday

In de tweede bundel van Kopland, ‘Het orgeltje van Yesterday’ die uitkwam in 1968 worden meer motieven van Koplands werk duidelijk. In deze bundel staan 27 gedichten, onderverdeeld in vijf hoofdstukken. Het bijzondere aan deze bundel is dat er gedichten in staan die geschreven zijn in de briefvorm. Een van de thema’s die voorkomen in deze bundel is het verliezen van een geliefde. In de gedichtgroep ‘drie wintergedichten’ wordt het verliezen van een geliefde in de vorm van overlijden beschreven. In gedicht ‘I Brief’ wordt het verliezen van een geliefde in de vorm van het stukgaan van een relatie beschreven. Een ander thema is het afscheid nemen. Over afscheid nemen wordt geschreven dat het geen vaarwel is, maar dat men in de herinnering altijd blijft bestaan, maar dat men beter stiekem weg kan gaan, omdat men zich het afscheid dan niet herinnert, in tegenstelling tot een afscheid met veel poeha. Het laatste thema van deze bundel is het tijdelijke van het leven. Nu komt ook meteen een motief van Kopland naar voren, het tijdelijke van alles, de vergankelijkheid, het verstrijken van de tijd. Een ander motief dat mij voor het eerst in deze bundel opviel is de ironie waarmee Kopland schrijft. Ondanks de vrij sombere thema’s van deze bundel komen zij luchtig over. Ik denk dat dit te danken is aan de luchtige en ironische schrijfstijl van Kopland.

Zijn jas

Mijn vader J was nog maar net
gestorven toen mijn moeder A
zijn nieuwe regenjas voorzichtig
van de kapstok nam. Pas eens,
zei ze, hij was er zo trots op.

Daar stond ik dan en voelde
aan de mouwen en bij het sluiten
van de knopen hoe dood hij was
en hoe ver weg mijn jeugd. Oud
en zwak zou ik worden, in deze
plooien zou mijn huid gaan hangen
om mijn knoken.

In dit gedicht zie je het gevoel dat het leven tijdelijk is naar voren komen. De vader van de ik persoon is gestorven en nu moet de jongen zijn vaders regenjas passen. ‘Pas eens zei ze, hij was er zo trots op.’ Dit impliceert dat de moeder het eigenlijk zonde vindt om de regenjas ongebruikt te laten, ook al was hij van vader, het leven gaat immers verder. Dit roept bij mij een eenzaam gevoel op, als lezer word je er pijnlijk aan herinnert dat er vergankelijkheid bestaat. Zeker wanneer de ik persoon dan nog over zijn jeugd begint, toen was alles nog rooskleurig en hij bekijkt zijn eigen lot, dat zal hetzelfde zijn als dat van vader.

Alles op de fiets

De volgende bundel die Kopland schreef is ‘Alles op de fiets’. Toonaangevend in deze bundel zijn het besef dat alles tijdelijk is en ook het terug verlangen naar de jeugd komt hier weer terug. Weer komt de natuur terug als decor voor de gedichten. Ironie wordt gebruikt om dingen te relativeren, bijvoorbeeld het verlangen naar voorbijgegane tijden. De titel van deze bundel doet denken aan iemand die graag fietst. Dit fietsen slaat op beweging en beweging is verandering, omdat het betekent dat de dingen voorbij gaan, in dit geval dus de omgeving, een beeldspraak voor het leven.

Jonge sla

Alles kan ik verdragen,
het verdorren van bonen,
stervende bloemen, het hoekje
aardappelen, kan ik met droge ogen
zien rooien, daar ben ik
werkelijk hard in.

Maar jonge sla in september,
net geplant, slap nog,
in vochtige bedjes, nee.

Dit gedicht schreef Kopland bij een nacht kamperen in september in Oostenrijk. Die nacht zou het gaan vriezen en een stukje verderop had Kopland jonge slaplantjes zien staan. Het thema van dit gedicht is de natuur. Motieven die we weer terug zien zijn de vergankelijkheid en het verstrijken van de tijd. Ik denk dat Kopland in dit gedicht een vergelijking maakt tussen de mensen en de planten die hij om zich heen ziet. Hij vindt het jammer dat de bonen verdorren en de bloemen verwelken, het doet hem echter niets, het is immers een natuurlijk proces. Ik denk dat in dit gedicht de verschillende stadia waarin je dood kunt gaan besproken worden. Bonen verdorren nadat ze er een heel leven op hebben zitten, bloemen drogen uit wanneer ze bloeien, dus op het hoogtepunt van hun leven, maar ze zijn al wel vergroeid. De sla plantjes echter zijn nog maar baby’tjes en zij hebben totaal geen kans in de septembernacht. Kopland heeft er vrede mee dat mensen die een heel leven geleefd hebben sterven, dat kan hij verdragen, maar dat jonge mensen met nog een heel leven voor zich sterven kan hij eigenlijk niet verkroppen.

Het ironische motief is duidelijk aanwezig in ‘Jonge sla’, Kopland tilt alles naar het absurde, want wie vergelijkt een mensenleven nou met een boon, maar dat is juist de charme van het gedicht. Na een paar keer lezen en analyseren zag ik voor me hoe de waterige knapperige slablaadjes lieflijk op hun zachte bedjes aarde lagen te slapen. Ik raakte zowat ontroerd door een beetje groente. Kopland heeft daarentegen juist een afkeer tegen sentimentaliteit, je merkt in dit gedicht bijvoorbeeld dat hij je niet eindeloos meetrekt in zijn medelijden met de plantjes, maar hij beschrijft het alleen even kort en strak. Juist het zo kort beschrijven laat wat aan de verbeelding over en zo kun je aan de emotie die je voelt bij de sla blaadjes je eigen invulling geven, zoals zo mooi kan bij poezie.

Voor het verdwijnt en daarna

Het gedicht ‘Baai’ zette mij er toe in deze analyse ook een stuk te schrijven over de bundel ‘Voor het verdwijnt en daarna’. Deze dunne bundel bevat negen gedichten. ‘Baai’ is het openingsgedicht.

Baai

Het blijft en het blijft maar, het gaat
niet voorbij: een geel strand met lege stoelen,
een groene en blauw-groene zee met schelpjes,
grijzige bergen rondom, en over dit alles
een dun, lila, oudgeworden licht.

Het bewoog destijds, er bewoog iets eindeloos,
het was het ademen van de zee, het zachte schuren
van de scheepjes aan hun ankers, het langzaam
zwarter worden en verdwijnen van de baai:
er moest iets komen en het kwam, het kwam maar,
dit was geluk.

Blijft over iets roerloos, een moment waarin
het strand verlaten is, de zee stilgevallen,
de ankerkettingen zwijgen, het licht dat oude
lila houdt, en niets verdwijnt – waarin
de baai daar ligt zoals hij is, voorgoed,
en een verlangen, dat dit moment voorbijgaat.

De titel van dit gedicht is meteen ook het onderwerp, de schrijver schrijft blikt terug op het moment dat hij over de baai uitkeek. De baai staat tegelijkertijd ook symbool voor verandering, overgang en verdwijning. Het land gaat over in water, verdwijnt en wordt water of verandert in water. Terwijl de schrijver vertelt verstrijkt de tijd, eerst is de baai gehuld in een dun lila oudgeworden licht, het is vroeg in de avond en de zon is net onder gegaan. Dan wordt de baai steeds zwarter en verdwijnt uiteindelijk in de nacht.

Het thema van dit gedicht is het voorbijgaan van de dingen. Alles gaat voorbij tot op een bepaald moment de dood zijn intrede doet, als motief vinden we dus weer de vergankelijkheid. Door de enjambementen heb je de neiging steeds sneller door te lezen, deze benadrukken het voortgaan dus nog eens. In de laatste twee regels van de laatste strofe word je echter afgeremd, de dood is ingetreden en er ontstaat stilstand. Toch stuitte ik nog op een kleine eigenaardigheid, omdat er staat ‘en een verlangen, dat dit moment voorbijgaat’. Dit leek me raar, als je het moment van geluk hebt bereikt wil je dat moment toch juist vasthouden? Maar nu begrijp ik het. Het vasthouden van een moment van geluk zou stilstand betekenen en dat zou weer betekenen dat de dood zijn intrede zou doen. Vanaf deze bundel worden de gedichten van Kopland meer filosofisch dan zijn eerdere meer verhalende bundels. Ook komt steeds meer naar voren dat Kopland een psychologische opleiding gedaan heeft.

Tot het ons loslaat

In 1997 schreef Kopland de bundel ‘Tot het ons los laat’.Belangrijke motieven in deze bundel zijn, het zoeken naar de zin van het leven, verdwijning en vergankelijkheid. Deze bundel is de tussenbalans tussen de nieuwe en de oude Kopland. Zoals hij zelf zei: “De vroegere en de huidige Kopland worden verenigd in een synthese van ‘de spontaniteit en de openheid van vroeger’ en ‘de intensiteit en de geheimzinnigheid’ in later werk.” Deze bundel blikt weer terug op het verleden, maar dit keer niet met het gevoel van heimwee, maar meer een aanvaardend gevoel. Vergankelijk hoeft immers niet beangstigend te zijn, maar kan ook troostend werken.

Toen ik dit zag

De laatste bundel van Kopland die verscheen is ‘Toen ik dit zag’. Schreef Kopland vroeger op een ironische manier over zijn groentetuin en zijn appelboom, dat is nu verleden tijd. In ‘Toen ik dit zag’ draait alles eigenlijk om afwezigheid. Niet alleen het onderwerp van de gedichten is het verdwijnen, maar ook de gedichten verdwijnen langzamerhand van de pagina, zo kort zijn ze. Veel gedichten gaan over de dood, maar niet op een vervelende manier, ze gaan veelal over het accepteren van de dood. Het berusten in het gevoel van de vergankelijkheid.

Ook maakte Kopland gedichten bij schilderijen, bijvoorbeeld de ‘Koe’ gedichten, die schreef hij naar aanleiding van schilderijen die zijn broer maakte. Het gedicht ‘De verdwenen esdoorn’ gaat over een boom die er al die tijd geweest is, maar nu geveld is. Gekapte bomen zijn een veel gebruikt metafoor voor het naderbij komen van de dood en het afscheid moeten nemen. Ook wijst Kopland de lezer er meerdere keren op dat de natuur onverschillig is. De natuur doet niet aan afscheid nemen. Ze blijft onaangedaan wie er ook maar naar haar kijkt en hoe er ook maar over haar gedacht wordt.

Boerderij

Wat zag ik toen ik bleef staan
en bleef kijken naar hoe
de boerderij daar stond

wat vertelde mij dat ze daar
langzaam stond weg te gaan
dat ze voorgoed verlaten was

ze stond daar in haar tuin
met een oude vruchtboom
die nog een beetje gebloeid had

er was een grazig weiland
er stroomde een vredige beek
de wereld was nog als toen

ik denk dat ik zag
wat ik voelde

Dit gedicht roept een gevoel van weemoed op. Het is net alsof de schrijver op een afstand naar de boerderij staat te kijken en opeens vallen hem bepaalde dingen op, waarvan hij even was vergeten dat het vroeger ook zo was. In de tweede strofe gaat het over de verdwijning van de boerderij, dit wordt nog eens versterkt door de boom in de derde strofe. Hij heeft mooi gebloeid, maar dat is nu voorbij. De schrijver verhoogt de weemoed nog door te vertellen hoe het was toen hij nog jonger was.

Zoals je ziet is er dus wel degelijk iets veranderd in de poëzie van Kopland. In zijn eerste bundel worden, tegen het decor van het platteland, gevoelens van weemoed en het terugverlangen naar vroeger beschreven, niet op een meelijwekkende manier, maar juist luchtig en nuchter. Die gevoelens worden in ‘Het orgeltje van yesterday’ en ‘Alles op de fiets’ alleen maar sterker. Koplands schrijfstijl wordt nu steeds meer ironisch. De gedichten in deze bundels herbergen voor iedereen wel herkenbare situaties. Kopland beschrijft moeilijk te verwoorden emoties met eenvoudig taalgebruik, maar weet toch de complexiteit van de situatie te behouden.

Vanaf ‘Een lege plek om te blijven’ verandert de poëzie van Kopland. De thematiek verandert enigszins en richt zich nu op de problemen die het geeft wanneer je als dichter probeert de werkelijkheid op een poëtische manier te beschrijven.
De thematiek in ‘Voor het verdwijnt en daarna” hangt weer samen met het motief vergankelijkheid, namelijk verandering en verdwijning, Kopland probeert met zijn gedichten duidelijk te maken dat de dingen voorbijgaan, dus dat je er maar beter van kunt genieten. In ‘Tot het ons loslaat’ zoekt de schrijver naar de zin van het leven, de belangrijkste motieven zijn weer verdwijning en de vergankelijkheid.

Koplands laatste bundel gaat vooral over het steeds naderbij komen van de dood en de verdwijning, waarschijnlijk komt dat omdat hij de dood in zijn omgeving steeds vaker in ziet treden en begrijpt dat het ook zijn lot is.

Je kunt zien dat er zowel verbanden als verschillen zijn tussen Koplands jongere en oudere werk. Eerst schreef hij vooral gebeurtenissen op, op een verhalende manier Vooral het verleden beschrijft Kopland vaak in zijn eerdere werken. Het doel van deze gedichten was om bepaalde gevoelens bij de lezer op te roepen. Later gaat Kopland in zijn gedichten meer filosofisch te werk. Motieven als verdwijning, verandering en zoektochten naar de zin van het leven komen nu aan de orde. Waar het werk van Kopland eerst meer een verhaal was wordt het nu een ware zoektocht naar antwoorden en betekenissen.
Als rode draad door Koplands werk lopen de natuur waar hij zo vaak over heeft geschreven en de vergankelijkheid. Hoewel in elke bundel anders met deze onderwerpen omgegaan wordt komen ze toch steeds weer terug. Ik denk ook dat dat de kracht is van Kopland, steeds weer dezelfde thema’s op een luchtige en nieuwe manier brengen. Niet om de lezer mee te slepen in het gedicht, maar meer om de lezer te laten verdrinken in de eigen fantasie en de vragen die de gedichten oproepen.