Spreekwoorden ontleend aan de Bijbel

In de Nederlandse taal kennen wij veel spreekwoorden en zegswijzen of vaststaande uitdrukkingen. Veel van die spreekwoorden zijn ontstaan vanuit het volk. Ze hebben relatie met de dingen waar men elke dag mee in aanraking kwam, zoals het boerenleven, de handel, de scheepvaart, het molenbedrijf of, zoals we dat verder zullen uitwerken, de Bijbel. Veel spreekwoorden zijn namelijk aan de Bijbel ontleend. Een teken dat onze voorouders dicht bij de Bijbel leefden.

Spreekwoorden uit de Bijbel

In dit artikel worden spreekwoorden voor het voetlicht gehaald, die òf rechtstreeks uit de Bijbel afkomstig zijn, òf op de Bijbel zijn terug te voeren. De Bijbel nam in het Nederlandse volksleven een grote plaats in. Dat heeft zijn sporen getrokken in onze taal, zodat er veel bijbelse spreekwoorden, uitdrukkingen en zegswijzen in onze taal voorkomen. Zo veel mogelijk zal bij elk spreekwoord een verklaring gegeven worden, niet alleen wat de betekenis betreft, maar ook wat de bijbelse achtergrond is. Deze opsomming is niet volledig. Zie het als een bloemlezing. Eventueel geciteerde Bijbelteksten komen uit de Statenvertaling.

Enkele spreekwoorden

Aalmoezen geven verarmt niet.

Betekenis: Wie gul geeft wordt er zelf niet slechter van
Bijbelse achtergrond: het woord aalmoes komt heel vaak in de Bijbel voor, vooral in het Nieuwe Testament. Van veel bedelaars wordt gezegd dat ze om een aalmoes vroegen. Wie geeft, raakt wel een beetje geld kwijt, maar eenmaal zal hem dat in de hemel vergoed worden.

Het is (niet) in goede aarde gevallen

Betekenis: een voorstel krijgt (geen) een warm onthaal.
Bijbelse achtergrond: Jezus spreekt in de gelijkenis van de Zaaier over zaad dat langs de weg valt, tussen het onkruid terecht komt, op de weg valt en zaad dat "in goede aarde valt". (Marcus 4)

Hij heeft Abraham gezien

Betekenis: hij is vijftig jaar geworden. Mannen kregen vroeger en speculaaspop, tegenwoordig wordt een levensgrote pop gemaakt. Vrouwen krijgen op hun vijftigste een Sara.
Bijbelse achtergrond: Als Jezus spreekt over zichzelf en zegt dat hij "van den beginne was", reageren de schriftgeleerden met de opmerking dat hij, die nog geen vijftig jaar oud is, net doet of hij Abraham gezien heeft. (Johannes 8:57)

De oude Adam afleggen

Betekenis: zijn vroegere manier van bestaan vaarwel zeggen.
Bijbelse achtergrond: Met "de oude Adam" (de eerste mens) wordt bedoeld: de mens vóór zijn bekering. Na zijn bekering neemt hij dus afscheid van zijn vorige manier van leven, zijn "oude Adam".

Die het altaar bedient, moet van het altaar leven

Betekenis: Men moet kunnen bestaan van het ambt dat men bekleedt.
Bijbelse achtergrond: In de Joodse tempeldienst was het normaal dat de priesters van het vlees kregen dat geofferd werd.

Ja en amen zeggen

Betekenis: het overal, zonder kritiek, mee eens zijn.
Bijbelse achtergrond: het woord "amen" betekent: wat ervoor gezegd werd, zal vast en zeker zijn. Denk ook aan: iets beamen, het ergens mee eens zijn.

Het duurt van eeuwigheid tot amen

Betekenis: het duurt verschrikkelijk lang.
Bijbelse achtergond: Eeuwigheid en amen zijn de laatste woorden van het "Onze Vader". In kerkelijke koorzangen kon dit heel lang herhaald worden. Het heeft dus naast een Bijbelse ook een kerkelijke achtergrond.

Je hebt nu eenmaal apostelen en martelaren

Betekenis: de één kan mooi praten, de ander heeft altijd pech.
Bijbelse achtergrond: apostelen waren zij die aanvankelijk discipelen werden genoemd, volgelingen van Jezus. Zij verkondigden het evangelie. Martelaren waren zij die hun leven er voor gaven.

De dominee komt voorbij

Betekenis: als er in een vrolijk gezelschap plotseling een stilte valt, is er altijd wel iemand die zegt: de dominee komt voorbij. In vroeger tijden kwam de dominee, vooral in vissersdorpen, vaak met een droevig bericht. Als men de dominee buiten langs het raam zag lopen, schrok men en werd stil. Een andere betekenis is, dat men zweeg als de dominee langs liep, zodat de dominee eventueel geen onwelvoeglijke taal zou kunnen horen. Dit is dus niet direct een bijbelse achtergrond.

Een doorn in het oog zijn

Betekenis: iets (iemand) is verschrikkelijk irritant.
Bijbelse achtergrond: God zegt tegen de Israëlieten dat ze alle Kanaänieten moeten verdrijven, omdat ze hen anders een doorn in het oog zullen zijn. (Numeri 33)

Een doorn in het vlees hebben

Betekenis: iets vervelends, pijnlijks, dat men niet kan kwijtraken.
Bijbelse achtergrond: Paulus zegt dat hij een doorn in het vlees heeft.

Als een engel een duivel wordt, is hij het slechtst van allemaal

Betekenis: Als iemand van de ene groep overgaat tot een andere, wordt hij meestal de felste bestrijder van zijn vorige vrienden of zijn vorige overtuiging.
Bijbelse achtergrond: gevallen engelen, de vorige "vrienden" van God (duivelen), worden Zijn felste tegenstanders.

Hij kan bergen verzetten

Betekenis: hij kan de onmogelijkste dingen aan.
Bijbelse achtergrond: Jezus zegt dat zijn discipelen tegen een berg zouden kunnen zeggen: wordt in de zee geplaatst, als ze ook maar een geloof zouden hebben als een mosterdzaadje. Een heel klein geloof kan al grote dingen doen.

Zich aan God noch gebod storen

Betekenis: Wie zijn leven inricht naar wat God wil, leeft moreel verantwoord. Wie dat echter niet doet, leeft er maar op los.
Bijbelse achtergrond: God belooft "groot loon" aan wie zich aan zijn geboden houdt. Wie dat niet doet, slaat zijn geboden in de wind: stoort zich niet aan God of aan zijn gebod.

Waar God een kerk sticht, bouwt de duivel een kapel

Betekenis: In de buurt van een kerk is altijd wel een kroeg te vinden.
Bijbelse achtergrond: uit heel veel geschiedenissen in de Bijbel wordt duidelijk dat waar God tot mensen spreekt de duivel ze niet met rust laat. De duivel tracht altijd Gods werk te verstoren.

Men kan niet tegelijk God dienen en de Mammon

Betekenis: godsdienstig zijn en "op je geld zitten" kan niet samengaan.
Bijbelse achtergrond: Jezus zegt dat je niet én God én een afgod kunt dienen. Omdat de Mammon de heidense god van het geld is betekent dit dat rijkdom zich moeilijk laat combineren met godsvrucht.

Wat God doet dat is welgedaan

Betekenis: het toppunt van berusting.
Bijbelse achtergrond: vertrouwen in de leiding van God in het leven en er vanuit gaan dat Hij alles ten goede zal keren.

Het overschot is voor de goddelozen

Betekenis: Als iemand het laatste restje uit de fles voor zichzelf inschenkt of het laatste koekje uit de schaal pakt, zegt hij vaak spottend dat het overschot (niets) voor de goddelozen is.
Bijbelse achtergrond: in Psalm 75, vers 9, is sprake van een beker die God met wijn vult. "Hij schenkt daaruit tot de droesem (overschot) toe, alle goddelozen op aarde moeten hem slorpende drinken."

Hij is aan de heidenen overgeleverd

Betekenis: hij is er niet best aan toe.
Bijbelse achtergrond: de Joden leveren Jezus uit aan de Romeinen, de heidenen, om gekruisigd te worden. (o.a. Mattheüs 20)

Ieder voor zich en God voor ons allen

Betekenis: men bekommert zich alleen om zichzelf.
Bijbelse achtergrond: God zorgt voor ieder mens; mensen hoeven zich daar niet druk over te maken(?).

Ieder mens krijgt kracht naar kruis

Betekenis: iedereen krijgt kracht om de narigheden die hem overkomen, te dragen.
Bijbelse achtergrond: God legt mensen soms zeer zware beproevingen op, maar geeft daarbij de kracht om het te dragen.

Ga naar de mieren, gij luiaard

Betekenis: wordt tegen een lui mens gezegd om de ijver van mieren als voorbeeld te nemen.
Bijbelse achtergrond: dit wordt in het boek Prediker tot luie mensen gezegd.

Nood leert bidden

Betekenis: als mensen in noodsituaties geen uitweg zien, gaan ze, hoewel ze dat anders nooit doen, bidden.
Bijbelse achtergrond: God is een helper in nood.

Een profeet wordt in eigen land nooit geëerd

Betekenis: iemand uit de eigen omgeving zal een ander niet snel als buitengewoon zien.
Bijbelse achtergrond: als Jezus spreekt in de synagoge van Nazareth, de plaats waar hij opgegroeid is, worden de mensen zó boos dat ze hem van een steile rots naar beneden willen gooien.

Het kaf van het koren scheiden

Betekenis: mensen of dingen die onbruikbaar zijn, terzijde stellen.
Bijbelse achtergrond: in een gelijkenis zegt Jezus dat in de oordeelsdag het kaf (goddelozen) van het koren (godvrezenden)gescheiden zal worden.

Liefde overwint alles

Betekenis: voor de liefde bestaat er geen belemmering.
Bijbelse achtergond: "...geloof, hoop en liefde, maar de meeste van die is de liefde".

De hand in eigen boezem steken

Betekenis: de schuld bij jezelf zoeken en niet bij anderen.
Bijbelse achtergrond: "boezem" staat voor het kleed dat de boezem bedekt. Wie zijn hand daartussen steekt, de hand op de borst legt, verklaart daarmee zijn eigen schuld. (Exodus 4 vers 6)

Van zijn buik een afgod maken

Betekenis: wordt gezegd van iemand die gulzig is.
Bijbelse achtergrond: Van de buik hun god maken, wordt gezegd door Paulus als hij doelt op de joden die zich er op beroemen zich stipt aan de spijswetten te houden en denken daardoor God welgevallig te zijn.

Oog om oog, tand om tand

Over het algemeen denkt men dat de bovenstaande zegswijze het volgende bedoelt te zeggen: een ander net zo behandelen (in kwade zin) als hij jou behandeld heeft. De Bijbelse achtergrond vindt men in Exodus 21 vers 23. Deze verzen zijn lange tijd gezien als zouden ze gaan over de weerwraak. Het woordje 'om' in 'oog om oog, tand om tand, is echter verkeerd vertaald en moet zijn 'voor'. De betekenis is op Talmoedische gronden geen goedpraten van de weerwraak, maar een plicht om iemand die je zwaar verwond hebt schadeloos te stellen, in de mate die overeenkomt met de zwaarte van de kwetsuur. Dat dit niet alleen bij lichamelijke verwondingen telt, mag duidelijk zijn. We kunnen ook zeggen dat de zwaarte van de strafmaat in verhouding dient te zijn met de zwaarte van het vergrijp

Dat is een rib uit mijn lijf

Betekenis: dat kost mij heel wat.
Bijbelse achtergrond: Eva werd gemaakt uit een rib van Adam.

Daar kraait geen haan naar

Betekenis: niemand hoeft hier van te weten.
Bijbelse achtergrond: toen Petrus Jezus tot driemaal toe verloochende, kraaide een haan, zoals Jezus voorzegd had. Het volksgeloof heeft hiervan gemaakt dat een kraaiende haan de dader aanwijst.

Dat is parels voor de zwijnen werpen

Betekenis: je moet geen mooie dingen geven aan iemand die er de waarde niet van inziet.
Bijbelse achtergrond: geen kostbaarheden verspillen aan hen die dat niet kunnen waarderen. (Mattheus 7 vers 6)

Aan de boom kent men de vruchten

Betekenis: als je iemand goed kent, weet je ook wat je van hem te verwachten hebt.
Bijbelse achtergrond: wie in God gelooft, laat dat in zijn manier van leven zien.

Ze verlangen naar de vleespotten van Egypte

Betekenis: deze uitdrukking is van toepassing op hen die in weemoed terugzien op het betere leven dat ze vroeger leidden.
Bijbelse achtergrond: toen de joden uit Egypte gevoerd werden en door de woestijn op weg waren naar het beloofde land, zagen ze in tijden van honger en dorst spijtig terug op wat ze in Egypte hadden.

Er heerst hier een Egyptische duisternis

Betekenis: het is aardedonker.
Bijbelse achtergrond: één van de tien plagen waar Egypte mee bezocht werd omdat de farao het volk Israel niet wilde laten vertrekken, was drie dagen duisternis. Voor de farao was dat heel erg. Hij werd gezien als halfgod en had tot taak iedere morgen de zon op te laten komen. Toen dat drie dagen niet "lukte" bestond de kans dat zijn volk hem niet meer als farao zou accepteren.

Veel boeken lezen is een kwelling des geestes

Betekenis: wie veel leest komt nauwelijks toe aan het ontwikkelen van eigen ideeën en meningen.
Bijbelse achtergrond: niet door veel te lezen ontwikkelt men vroomheid en godsvrucht. (Prediker)

Eén getuige is geen getuige

Betekenis: vaak probeert iemand zijn gelijk te bewijzen door zich te beroepen op een vaag "iemand" die het óók heeft gezien.
Bijbelse achtergrond: het Romeinse recht schreef voor dat er tenminste twee belastende getuigenverklaringen nodig zijn om iemand te veroordelen. Dit komt o.a. ter sprake bij de veroordeling van Jezus voor het joodse Sanhedrin.

Dat komt uit zijn koker

Betekenis: dat heeft hij zelf verzonnen.
Bijbelse achtergrond: in de Psalmen wordt die man zalig gesproken die zijn koker, pijlenkoker, gevuld heeft met "zonen der jeugd". Als hij in de poort met zijn vijanden spreekt, zal hij niet beschaamd worden.

Wie wind zaait, zal storm oogsten

Betekenis: wat je aanricht, zal zich uiteindelijk tegen tegen jezelf richten.
Bijbelse achtergrond: dezelfde betekenis als boven.

Zonder aanzien des persoons

Betekenis: zonder rekening te houden met iemands rang of stand.
Bijbelse achtergrond: Jezus krijgt van leerlingen van de farizeërs te horen dat Hij de "persoon des mensen niet aanziet" als ze Hem vragen of de joden aan de Romeinse keizer belasting mogen betalen.

De alfa en de omega

Betekenis: het begin en het einde.
Bijbelse achtergrond: God zegt van zichzelf: Ik ben de Alfa en de Omega, het begin en het einde. (Openbaring)

Een zacht antwoord keert de grimmigheid af

Betekenis: wanner je rustig antwoordt, heeft dat een kalmerende invloed.
Bijbelse achtergrond: dezelfde betekenis. (Spreuken 15 ver 1)

Een arbeider is zijn loon waard

Betekenis: wie werkt heeft recht op loon.
Bijbelse achtergrond: dezelfde betekenis.

De bijl aan de wortel leggen

Betekenis: hij zal zijn gerechte straf niet ontlopen.
Bijbelse achtergrond: Johannes de Doper waarschuwt zijn luisteraars zich te bekeren. Voor het te laat is. "De bijl ligt alreeds aan de wortel van de boom. Ieder die geen vrucht draagt wordt uitgehouwen en in het vuur geworpen." (Mattheus 3 vers 10)

Hij is zo arm als Job

Betekenis: hij heeft geen geld en geen bezittingen.
Bijbelse achtergrond: Job werd door de duivel verzocht om God te lasteren. Tot dat doel werd hem alles afgenomen, zijn kinderen, zijn vee, zijn rijkdom en zijn gezondheid.

Dat is voor hem een boek met zeven zegels

Betekenis: dat is voor hem een gesloten boek; hij begrijpt er niets van.
Bijbelse achtergrond: in het boek Openbaring wordt gesproken over het boek met de zeven zegels.

De bokken van de schapen scheiden

Betekenis: de goeden van de kwaden scheiden.
Bijbelse achtergrond: inde oordeelsdag zullen de gelovigen en de ongelovigen gescheiden worden.

Bij brood alleen kan de mens niet leven

Betekenis: mensen hebben ook voedsel voor de geest nodig.
Bijbelse achtergrond: niet alleen jagen naar het aardse maar ook naar het hemelse.

Wie zonder zonde is, werpe de eerste steen

Betekenis: onderzoek eerst jezelf voordat je de fouten van een ander aanwijst.
Bijbelse achtergrond: de schriftgeleerden brengen een vrouw, betrapt op overspel, naar Jezus. Zij moet volgens de joodse wetten gestenigd worden. Jezus zegt dan dat degene die zonder zonde is de eerste steen mag werpen.

Lees verder

• Meer spreekwoorden ontleend aan de Bijbel