William Wallace: Braveheart en de Schotse identiteit

William Wallace: Braveheart en de Schotse identiteit William Wallace, tegenwoordig beter bekend in de fiere, schreeuwende gestalte van Mel Gibson in de film Braveheart (“Freedom!”), is een echte Schotse held die door de eeuwen heen een interessante ontwikkeling heeft doorgemaakt in de publieke opinie. Wallace is, als icoon, ‘gebruikt’ om zowel de Schotse identiteit uit te beelden als het Britse eenheidsideaal. Bij Stirling Castle staan maar liefst twee beelden van deze held: het eerste dateert uit de 19e eeuw, wanneer de beeldvorming rondom de historische figuur op haar hoogtepunt is. Het andere beeld is geplaatst naar aanleiding van de film met Gibson.

Politiek in 13e-eeuws Schotland

Na de dood van koningin Margaretha van Schotland in 1290 was er geen directe opvolger voor de troon. Er kwamen dertien mannen in aanmerking voor troonsopvolging, waarvan er maar twee een goede claim hadden: Robert Bruce en John Ballilol. Omdat er door de vader van Margaretha, koning David, al veel banden waren aangehaald met de Engelsen, werd koning Edward I van Engeland erbij gehaald, op verzoek van de bisschop van St. Andrews, om te beslissen wie de troon zou bestijgen. Edward koos hiervoor John Ballilol en probeerde via hem de Schotten tot zijn onderdanen te krijgen. Maar Ballilol wilde onafhankelijk blijven en het kwam uiteindelijk tot een gevecht met de Engelse koning. Edward zette John af en nam Schotland in. Hij liet soldaten achter en versterkte burchten. Ook moesten alle edelen een eed van trouw zweren en hoge belastingen betalen; voor degenen die dat niet deden volgden zware straffen en zelfs executie. Veel edelen gaven toe, aangezien zij ook land en belangen in Engeland hadden.

De historische William Wallace

Maar niet alle Schotse edelen gingen mee in de plannen van Edward. Onder William Wallace durfden zij te rebelleren tegen de Engelse overheersing. Na een eerste handgemeen met de sheriff van Lanark volgde de legendarische veldslag bij Stirling Bridge. De Engelsen waren namelijk erg in de meerderheid, maar moesten de smalle brug over. De Schotten wachtten hen op aan de andere kant. Zij waren niet meer in het nadeel omdat de Engelsen niet in een keer over de brug konden. Na deze overwinningen volgden nog de Engelse burchten Dundee, Dunnottar, Edinburgh, Roxburgh en Berwick. Wallace werd genomineerd voor de titel Guardian of Scotland, maar veel edelen waren daar op tegen omdat Wallace geen echte edelman was. Robert Bruce sloeg hem tot ridder met de titel Sir William Wallace of Elderslie, Guardian of the Realm of Scotland. Na een nederlaag bij Falkirk, waar veel mannen van de kant van Wallace stierven, vluchtten Wallace en zijn resterende mannen naar de bossen. Wallace gaf zijn titel op en verliet Schotland om de hulp van de Franse koning Philips de Schone te vragen, die overigens weigerde. Paus Bonifatius VIII koos wel de kant van de Schotse rebellen. Edward, echter, trok zich daar niets van aan. De meeste Schotse edelen hadden tegen die tijd al hun trouw gezworen aan de Engelse kroon. Wallace bleef zich verzetten en vocht met guerrillatactieken tegen de troepen van Edward, die daar niet mee om konden gaan. Uiteindelijk werd William Wallace door een van zijn eigen mannen, John de Menteith, verraden. Hij werd op gruwelijke wijze geëxecuteerd.

De beeldvorming

Het levensverhaal van William Wallace zoals dat hierboven staat beschreven oogt bedrieglijk eenduidig en volledig. Er zijn echter veel open plekken in het verhaal. Zo is de afkomst en status van Wallace onduidelijk, en juist deze factoren zijn bepalend gebleken voor de beeldvorming van Wallace. Dit heeft vooral te maken met de bronnen die zijn overgeleverd over het levensverhaal van de Schotse held.

Bronnen

Er zijn maar twee contemporaine bronnen: de Annales Angliae et Scotiae en de Lanercost Chronicle. In deze bronnen, echter, wordt Wallace alleen genoemd. Pas aan het einde van de 15e eeuw krijgen we meer informatie over het leven van William Wallace van een rondreizende bard genaamd Blind Hary, die een episch gedicht van zijn verhaal maakte: The acts and deeds of Sir William Wallace, knight of Elderslie. De bron wordt echter door onderzoekers gewantrouwd, aangezien Hary veel van andere bronnen leent en van toepassing maakt op het leven van Wallace, zoals delen uit het leven van Robert Bruce. Het is daarom extra onhandig dat alle latere bronnen juist gebaseerd zijn op zijn verhaal. Het is waarschijnlijk dat zijn versie ook teruggaat op een langere (orale) traditie. Deze orale traditie is duidelijk terug te vinden in een andere bron, Walter Bower’s Scotichronicon, een werk van omstreeks 1440. In deze versie wordt Wallace haast mythisch heldhaftig beschreven. Dan gebeurt er, voor zover we weten uit de bronnen, niets met de legende van Wallace.

Opleving

In de 19e eeuw is er een ware heropleving van zijn verhaal. Dit valt samen met het gevoel in Schotland dat er geen eigen geschiedenis was, waardoor er veel over de geschiedenis van Schotland werd geschreven. Zo worden er in die tijd volksboekjes, zogeheten chapbooks, uitgegeven zoals die van Sir Walter Scott: Exploits and death of William Wallace, the hero of Scotland. De situatie in Schotland is te plaatsen in een bredere (West-)Europese context, waarin er omstreeks dezelfde tijd overal over de eigen identiteit werd nagedacht en er in veel gevallen zelfs een ware massaproductie van cultuur op gang kwam. Door de snel veranderende samenleving, zo aan het begin van de industriële revolutie, en het daarmee samenvallende proces van nationalisering en de vorming van natie en staat, verlangde men naar een houvast. En die basis vond men terug in de geschiedenis en tradities die weer werden vertaald naar het heden door middel van het concept van ‘de nationale identiteit’.

De Romantiek

Een andere vorm van interesse in het verhaal van Wallace wordt gekarakteriseerd door het Romantische idee van de ongerepte wilde natuur en het anders-zijn van de cultuur en het ongerepte gebied. Deze traditie heeft als speerpunt The Scottish Chiefs door Jane Porter. Deze stroming wordt vooral gedomineerd door Engelse auteurs. Door de ‘ontdekking’ van de eigen identiteit ontstond ook het besef van de identiteit van de ‘ander’. Het Schotse landschap en de Schotse bevolking waren zo anders dan de Engelse dat hier ook een andere cultuur bij hoorde. De fascinatie voor die andere culturen paste ook perfect in het tijdsbeeld. Door de verovering van de koloniën, met hun vreemde andere bewoners, tradities en landschappen, was het besef van die ander op alle fronten aanwezig. De verschillen tussen het ‘eigen’ en de ‘ander’ werden gewoonlijk weergegeven in binaire opposities. Zo werd de wilde Schot (impliciet) afgetekend tegen de beschaafde Engelsman.

Edele of boer?

Een ander belangrijk aspect van de beeldvorming rondom Wallace is het probleem van zijn afkomst. De Schotse edelen vonden Wallace niet geschikt voor het leiderschap van Schotland, en daarom ridderde Robert Bruce hem. De eerder genoemde kronieken beschrijven Wallace als ‘onnobel’, maar in de latere versie van het verhaal van Wallace plaatst Blind Hary hem in een lange ridderlijke genealogie. Het is duidelijk dat dit verschil te verklaren is door de context van de auteurs. De kronieken gaan uit van het Engelse feodale ideaal waarin de ridders de leiders zijn en diegenen die niet van ridderlijke afkomst zijn worden geleid. Blind Hary wil Wallace juist in deze context, namelijk die van een adellijke familie, plaatsen om zijn figuur en daden meer autoriteit te geven. Het is echter niet ondenkbaar dat in zijn eigen tijd, Wallace (en ook zijn familie), werden gezien als nobel. Zij waren landbezitters. Niet van een lange ridderlijke afstamming, maar ze bezaten wel land. In de moderne tijd, echter, gaat men ervan uit dat Wallace een gewone man was die vocht tegen de edelen. Hij was een hardwerkende boer die moest opvechten tegen de gevestigde orde en zijn land verdedigde. Wallace als icoon van het klassenconflict is een beeld dat pas opkomt in de 20e eeuw. De opkomst van het socialisme zorgt voor een groeiende interesse in ‘Jan met de pet’ als held.

Schots of Brits

De beeldvorming rondom William Wallace kenmerkt zich door dualiteit. Het tweezijdige beeld van Braveheart komt niet alleen naar voren in het probleem rondom zijn afkomst, maar ook in de doeleinden waarvoor hij als icoon gebruikt is. Ons huidige beeld is dat van een echte verzetsheld, een man die vocht tegen de Engelse overheersing. Dit was in de 19e eeuw echter anders. Voor sommige Engelsen was de totstandkoming van de Unie (met de Treaty of the Union in 1706) een duidelijk teken dat een eenwording alleen door samenwerken en samenspraak tot stand kon komen, en niet door oorlog zoals in de tijd van Edward I. Wallace werd daarom het symbool van de Schotse vrijheid en het embleem van de ‘eenheidsnationalisten’. Engelse auteurs zagen in Wallace een echte Brit. Aan de Schotse kant werd er vooral gewerkt aan een romantisch historisch verhaal, passend bij een nationale held, maar ook daar lag de nadruk op de ‘Britsheid’.

Het monument

Uit deze drukke poel van idealen komt het Wallace-monument bij Stirling Castle voort. Vooral die dualiteit van Wallace als vrijheidsstrijder en zijn rol bij de eenwording van Groot-Brittannië zijn belangrijk bij de totstandkoming van het monument. Een belangrijk aspect van het monument is juist niet het beeld dat wij nu hebben (door onder andere de film van Gibson): het beeld van de patriot. Nee, in de 19e eeuw wilde men met het monument juist uitbeelden dat Wallace aan het begin stond van de Schotse identiteit. De nationale vrijheid van de Schotten was hierbij ook een belangrijk aspect. Dat laatste was in Engeland een belangrijk punt van kritiek, waardoor de Schotten als on-Brits werden neergezet. Men was bang voor een anti-Engels tintje aan het monument. Juist door deze kritiek werd het Britse aspect van Wallace nog eens extra benadrukt. Wallace werd zo neergezet als held van Schotland, maar nog meer als held van Groot-Brittannië. Maar hoewel een monument wordt opgericht met bepaalde ideeën, iedere generatie zal er altijd zijn eigen (her)interpretatie aan geven. Het nieuwe beeld is echter geplaatst voor toeristen. Het verhaal van Wallace heeft een nieuwe opleving gekregen voor het grote publiek door de Hollywood film: een nieuwe tijd, een nieuw beeld, letterlijk en figuurlijk.

Helden en ideologieën

Het beeld van helden is erg afhankelijk van de intenties en levenskaders van de auteur en de lezers. Tastbare representaties werken ook volgens deze principes. De ‘gebruikers‘ van de iconen verschilden erg van achtergrond, maar konden ieder wel iets vinden in het leven of in de persoon van deze Schotse held dat aansloot bij hun idealen. De een benadrukt juist de Schotsheid van Wallace terwijl de ander meer het Britse eenheidsideaal in hem ziet. De een ziet hem als een edele, de ander als een gewone man die vecht voor het volk. Helden zijn nooit gefossiliseerde personages, maar zijn dynamisch. Iedere tijd en plaats en ideologie zal keer op keer teruggaan op dezelfde onderdelen van het culturele geheugen om daar zijn eigen draai aan te geven.
© 2017 - 2024 Bezigebij, het auteursrecht van dit artikel ligt bij de infoteur. Zonder toestemming is vermenigvuldiging verboden. Per 2021 gaat InfoNu verder als archief, artikelen worden nog maar beperkt geactualiseerd.
Gerelateerde artikelen
William Wallace: Schots boegbeeldDe vrijheidsstrijders van weleer zijn vaak onderwerp van films en documentaires. Hierdoor zullen we nooit vergeten wat z…
De Schotse herdershond en de border collieDe Schotse herdershond en de border collieWanneer je op zoek bent naar een lieve en trouwe hond, zal een Schotse herder zeker wat voor jou zijn. Het zijn bijzonde…
Loch Linnhe, één van de grote meren in SchotlandLoch Linnhe, één van de grote meren in SchotlandLoch Linnhe ligt aan de westkust van Schotland en is één van de Schotse zee-lochs. Andere lochs die met Loch Linnhe verb…

Romeinse Rijk en nog herkenbare invloed van de RomeinenRomeinse Rijk en nog herkenbare invloed van de RomeinenWie kent ze niet? De Romeinse cijfers? Hoewel, kennen? De betekenis van I tot en met X weten de meesten wel maar daarna…
De hunebedden en unieke steenkisten in EextDe hunebedden en unieke steenkisten in EextBorger mag dan het langste hunebed hebben van Nederland, Eext heeft het meest unieke hunebed van ons land! Het hunebed D…
Bronnen en referenties
  • Inleidingsfoto: Misterfarmer, Pixabay
  • Boswell, David en Jessica Evans (red.), Representing the nation: a reader : histories, heritage and museums (Oxon 1999).
  • Burke, Peter, ‘History as social memory’, in: Th. Butler (red.), Memory, history, culture and mind (Oxford 1988) 97-113.
  • Clater-Roszak, Christine, ‘Sir William Wallace ignited a flame of Scottish nationalism that even his death would not extinguish’, Military History 14 (1997) 12-4.
  • Cowan, Edward J., (red.) The Wallace book (Glasgow 2007).
  • Cowan, Edward J. , ‘The invention of Celtic Scotland’, in: Edward J. Cowan en R. Andrew MacDonald (red.), Alba: Celtic Scotland in the Middle Ages (Linton 2000) 1-23.
Bezigebij (3 artikelen)
Gepubliceerd: 27-09-2017
Rubriek: Kunst en Cultuur
Subrubriek: Volkeren
Bronnen en referenties: 6
Per 2021 gaat InfoNu verder als archief. Het grote aanbod van artikelen blijft beschikbaar maar er worden geen nieuwe artikelen meer gepubliceerd en nog maar beperkt geactualiseerd, daardoor kunnen artikelen op bepaalde punten verouderd zijn. Reacties plaatsen bij artikelen is niet meer mogelijk.