De geschiedenis van Polen

Polen is een land met een rijke geschiedenis. Het land ontstond, breidde zich uit ten koste van de buurlanden, verdween vervolgens geheel van de kaart en wist zich door diplomatiek touwtrekken weer op de kaart te krijgen. De eerste zin van het Poolse volkslied luidt: ‘En nog is Polen niet verloren.’ Redenen genoeg om eens dieper in te gaan op de geschiedenis van dit vlakke land.

De drie kenmerken

In de geschiedenis van Polen zijn drie rode lijnen die overduidelijk de boventoon voeren. Allereerst zijn de Polen een opstandig volk. De Poolse geschiedenis is dan ook een geschiedenis van opstanden; geen enkel Europees land heeft de afgelopen 200 jaar meer opstanden gekend dan Polen. De tweede rode lijn is die van het katholieke geloof dat diep verankert zit in de nationale identiteit. De eerste vermelding van het katholicisme in Polen stamt uit 973. De vorst (Mieszko) stuurde de haarlokken van zijn zoon op naar de paus. De laatste draad is die van de geopolitieke factor. Polen heeft sinds het bestaan een precaire positie gehad op de kaart van Europa, omsloten door twee machtige (en agressieve) buren, te weten Duitsland en Rusland.

De Poolse staat van de Piasten (Krakow)

Bij het regeren van vorst Kazimierz de Grote (1333-1370) hebben de Poolse edellieden een probleem; deze man is de laatste uit het geslacht van de Piasten. De edellieden besluiten een nieuwe vorst te zoeken en vinden deze in Litouwen: Prinses Jadwega (dochter van Jagello) wordt uitgehuwelijkt aan het Pools koningshuis, op voorwaarde dat de Litouwers het christendom aannemen. In 1385 volgt daarop het verdrag van Krewo en is de deal rond. Polen had op dat moment al grondgebied verloren aan de Germanen en de Orde van de Teutonen stond al te popelen aan de grenzen van Litouwen. Hierop vormden Polen en Litouwen een ferme alliantie tegen de Teutonen (en andere bedreigingen van buiten de grenzen). Het rijk dat deze alliantie bevatte, reikte van Smolensk tot Kiev tot de Zwarte Zee! In 1410 worden de Teutonen bij de slag bij Grunwald verslagen door de machtige alliantie en met het vrijkomen van Dansk is nu ook de Oostzee bereikbaar vanuit het Pools-Litouwse rijk.

Met de expansie beginnen ook de problemen. De Pools-Duitse verhouding verslechterd omdat de Duitsers controle willen over het Oostzeegebied, maar de Polen willen hun toegang tot de Oostzee niet opgeven. Wie krijgt de Baltische kust? Ook de Pools-Russische verhoudingen bekoelen. Polen is een vlak land met rivieren, die duidelijke grenzen vormen maar die slecht te verdedigen zijn. De vraag die rijst is: Veroveren de Polen Moskou of verovert Moskou Polen?

Opdeling Polen

Catharina de Grote wint dit pleit uiteindelijk. Zoals de verdere geschiedenis ook uit zou gaan wijzen, was Polen afgeschreven op het moment dat Duitsland en Rusland de handen in elkaar sloegen. Maar in dit geval was Groot-Polen ook intern verrot; de gekozen vorst representeerde geen monarchie, maar een adelsrepubliek waarin de adelstand meer vrijheden heeft verworven dan elders. Maar in de Poolse Landdag was daardoor besluitvorming onmogelijk geworden, omdat elke edelman een veto in kon dienen. In de 18de eeuw was daarnaast nog het absolutisme opgekomen, hetgeen gepaard ging met sterke legers. Zo had het kleine buurland Pruisen met 2.2 miljoen inwoners een staand leger van 180.000 man! Het grote Polen met twaalf miljoen inwoners telde 24.000 manschappen. Wat men noemt, een significant verschil.

Na 1792 komen de Polen in opstand, de grootste van 1794 wordt geleid door Kosciuszko. Deze opstand mislukt uiteindelijk door ingrijpen van Catharina die Soevorov stuurt. Hij grijpt hard en gruwelijk in, na het oppakken van de bevolking rond Warschau verdrinkt hij hen voor de poorten van de stad. In 1795 volgt de laatste Poolse Deling en houdt Polen op te bestaan. In 1795 ontstaat dan ook het ‘Poolse Vraagstuk’: Krijgen de Polen het land Polen terug, en zo ja wanneer.

Op naar een nieuw Polen?

Vanaf 1795 grijpt de Poolse bevolking elke mogelijkheid aan om een opstand te creëren, te rebelleren of vrienden te maken, alles om het vaderland terug te krijgen. De eerste mogelijkheid laat niet lang op zich wachten: Napoleon wil de kaart van Europa grondig veranderen en de Polen sluiten zich bij de oprukkende Fransman aan. Maar Napoleon haalt het niet en de Polen hebben geen inspraak bij de vredesonderhandelingen. Hier ontstaat wel het Poolse volkslied, ‘nog is Polen niet verloren.’

Vanaf 1830 kent Polen elke generatie een opstand. Die van 1830/1831 is wellicht de meest spectaculaire. De Polen ontketenen de grootste opstand in het Russische bezettingsdeel van dat moment en zetten de tsaar Alexander I af. De opstand wordt hard onderdrukt en de Polen houden hun adem in. De zware Russische onderdrukking neemt alsmaar toe, maar de Poolse adel blijft aanhoudend rebelleren, ook al worden zij met duizenden tegelijk afgevoerd en neergeschoten. De Poolse adel beseft zich goed dat zij het referentiekader voor het Poolse volk vormen; als zij zich gewonnen geven is Polen afgeschreven.

De Polen hebben ook altijd vastgehouden aan het katholicisme, ondanks het Russisch orthodox geloof of het Duitse protestantisme. Polen verloochende zijn afkomst niet (kijk maar naar Lech Walesa bijvoorbeeld). Het sterk vertegenwoordigde katholieke geloof gaf echter ook een nare bijsmaak: In Polen was het antisemitisme diep verankerd, ook nog na de Tweede Wereldoorlog. De joden waren de belastinginners voor de Russen, de beheerders van land voor de landadel of handelaren. Dat zij geen andere functies konden vervullen door het beroepsverbod dat was ontstaan door het katholicisme, wilden de Polen niet zien.

De Tweede Wereldoorlog

In 1914 juicht de Poolse bevolking voorzichtig. De grootste verliezers in de Eerste Wereldoorlog blijken namelijk Rusland, Duitsland en Oostenrijk-Hongarije! Pilsudski toont zich de heersende Poolse politicus van het Interbellum in het Polen dat verkregen is bij de besprekingen van Versailles (1919). Pilsudski sticht de Poolse staat naar het Oosten (het Jagello-Polen); het Westen van het huidige Polen was immers in Duitse handen.

In 1939 ziet Polen met lede ogen aan hoe Duitsland en Rusland zich verenigen in het Molotov-Von Ribbentroppact. Opnieuw valt Polen en uiteindelijk is het aan Lech Walesa met zijn Soldarnosc om in 1980 een nieuw Polen te stichten. Dit lukt pas in 1990, maar de vraag van de Polen lijkt te zijn: Hoelang nog?