Joegoslavië, van staat tot staten

Wellicht is Joegoslavië één van de meest geplaagde landen ter wereld gebleken. Het kende een goede start, maar kwam al in 1389 in de problemen bij Kosovo Polje. Sindsdien is het eigenlijk nooit meer goed gekomen. Het Groot Servië bestaat alleen nog in de verhalen van de Serviërs. Maar hoe is het nu eigenlijk gebeurd?

Waarom is Joegoslavië uiteen gevallen?

Voor het uiteenvallen van Joegoslavië zijn meerdere redenen op te brengen. Belangrijker dan de veelvoud aan redenen is dat er twee visies zijn op het uiteenvallen van de staat. De eerste versie is de niet-Servische, de tweede is de Servische.

In de eerste versie streefden de Serviërs naar een Groot-Servië, zoals voordat de Ottomanen kwamen. Ondersteuningen voor deze visie zijn de onderdrukking van andere nationaliteiten door de Serviërs in het Interbellum en de positie van Milosevic, duidelijk een Servisch nationaal leider.

In de tweede versie is Joegoslavië echter een eenheidsstaat waarin de Serviërs werden bedreigd. De Serviërs poogden daarop Joegoslavië bij elkaar te houden. Hiervoor pleiten de lange Ottomaanse overheersing, waarna in de twintigste eeuw opnieuw de eenheid bedreigden. Ook de samenzwering van de moslims tegen de Serviërs tijdens de Tweede Wereldoorlog ondersteunt het pleit van de Serviërs. Ten slotte werden de Serviërs in de jaren 90 bedreigd door nationalistische Kroaten.
In de eerste visie hebben de Serviërs schuld, in de tweede visie maken de Serviërs zich sterk tegen het onafhankelijksstreven van andere nationaliteiten.

Als historicus is het niet aan mij om te oordelen. Daarom zal ik nu kort ingaan op de geschiedenis van Joegoslavië.

Groot Servië

Tijdens de Middeleeuwen was het rijk van de Serviërs meermalen groter dan Joegoslavië later zou zijn. Dit Groot Servië, of het Servisch Rijk van Dusan, werd in de negentiende eeuw het politiek programma van de Serviërs. Het Servische Rijk van Dusan hield stand tot 28 juni 1389, waar het ten onder ging in de Slag bij Kosovo Polje tegen de Ottomanen. De overheersing de latere jaren bracht verscheidene problemen met zich mee die de problemen van de laatste decennia grotendeels verklaren. Allereerst ontstond er een verzuurde relatie met de Turken. De Serviërs kwamen eeuwenlang tegen de Turkse onderdrukkers in opstand. Ten tweede waren er de groottalige emigraties van minderheden naar gebieden die de laatste decennia ‘brandhaarden’ zouden worden. Daarnaast kwam nog een probleem; een deel van de bevolking bekeerde zich tot de islam, terwijl een ander deel trouw bleef aan het christendom. De tegenstellingen werden zodoende ook intern aangescherpt.

De mythe

Zoals u kunt zien ontstond de basis voor veel van de recente problematiek ruim 600 jaar geleden. Bij de nederlaag in 1389 begon overigens de mythevorming, de mythe die onder de Serviërs nog altijd doorleeft mede door de Servische kerk, welke in de negentiende eeuw een voortrekkersrol speelde bij het Servisch nationalisme. De mythe vertelt over een engel Gods die naar Lazar (Servisch legeraanvoerder, ook Tsaar Lazar genoemd) die hem de keuze stelt tussen een aards of een hemels rijk. Voorwaarden waren dat het geloof behouden moest blijven en dat het verlies van het Groot Servië nooit vergeten of geaccepteerd mocht worden. Ondanks de lange overheersing bleef de mythe bestaan, of misschien beter gezegd: Door de lange overheersing bleef de mythe lang voortbestaan. De mythe maakte de Serviërs tot een volk dat een eenzame strijd voerde, een volk dat daarnaast uitverkoren was om leiding te geven.

Zuidslavische eenwording

Van 1804 en 1813 zien we een serieuze opstand tegen de Turken, geleid door Petrovic. De opstand wordt echter neergeslagen en de Turken wreken zich op de Serviërs. Hierop volgt de tweede opstand in 1816 (Obrenovic). Hierbij verwerven de Serviërs een vage semi-autonome status die zij echter steeds verder weten uit te bouwen door enerzijds de verzwakking van het Ottomaanse Rijk en anderzijds de toenemende steun van Rusland. Langzaam ontstaat de roep om Zuidslavische eenwording, die volgens de Serviërs uiteraard geleid moet worden door de Serviërs. Hiertoe wakkeren zij het nationalisme in de andere gebieden (die ook overheerst werden) aan. Tussen 1875 en 1878 ontstaan veel opstanden, vaak met de steun van Rusland dat het niet zo hoog ophad met de sterke maar uitgeholde staten in Europa.

Maar in 1913 waren Macedonië, Kosovo en Albanië nog altijd Turks en vielen Bosnië en Herzogovina onder het protectoraat Oostenrijk-Hongarije. Franz Ferdinand had zelfs plannen voor een nog groter federatief geheel waarin de Zuidslaven dezelfde rechten zouden krijgen als de Hongaren. Dit alles was natuurlijk een bedreiging voor het Groot Servië dat de Serviërs voor ogen hadden. Climax, of dieptepunt, van deze spanningen was de moord van Gavrilo Princip (28 juni 1914) die aanleiding gaf tot de Eerste Wereldoorlog.

Joegoslavië, een project

Zoals ik al eerder aanmerkte in één van mijn artikelen, c.q. over Tsjechië, zijn er bij de vredesbesprekingen in Versailles veel ‘tekentafel’ fouten gemaakt. Joegoslavië is wellicht de grootste. De Serviërs legers leverden grote overwinningen in de Eerste Wereldoorlog. Bij de creatie van een nieuwe staat ging dan ook de voorkeur uit naar een staat onder leiding van de Serviërs, en niet een koloniale macht (de Donaumonarchie was immers gevallen dus niet langer beschikbaar). Daarnaast wilden de Fransen en Engelsen een grote staat als buffer tegen en tussen Duitsland en de Sovjet-Unie.

In het nieuw geschapen koninkrijk Joegoslavië (1919-1939) bleven de interne verschillen echter bestaan. Het land bestond uit twee zelfstandige monarchieën (Servië en Montenegro), erfde gebieden uit het gevallen Habsburgse en Ottomaanse Rijk, kende grote verschillen in ontwikkeling tussen noord en zuid, sprak ruim 24 verschillende talen en had drie dominante godsdiensten. Daarbij kwam nog dat Versailles had verzuimd duidelijke afspraken te maken.

De Serviërs waren het meest machtig in het nieuwe rijk. Zij leverden zowel leger als koning. Zij stonden centralisatie en gedwongen assimilatie voor, maar stuitten op de wens tot autonomie van de andere groepen. Als antwoord op het streven van de Serviërs wendden de niet-Serviërs zich tot het separatisme (afscheiding).

De Tweede Wereldoorlog en de erfenis

In de Tweede Wereldoorlog waren de Serviërs pro-Westers, waarop zij aangevallen werden door Duitsland. Duitsland verdeelde hierop Joegoslavië met Italië, waarbij Kroatië een marionettenstaat werd en de Serviërs kregen de keuze ‘dood of bekeren’. Een derde van de Serviërs werd bekeerd, een derde gedeporteerd en een derde vermoord. Hierop richtten de Serviërs een verzetsgroep op, de Cetniks die zowel tegen de Kroaten als tegen de Duitsers vochten en een Groot Servië voor stonden. Een andere verzetsgroep waren de communistische partizanen van Tito, die voornamelijk uit Serviërs bestond maar desalniettemin een breed etnisch draagvlak kende.

Uiteindelijk winnen de partizanen het pleit, maar de prijs is hoog en de interne problemen niet te overzien. Het land is uitgemolken door de bezetting, de interne tegenstellingen zijn door de Tweede Wereldoorlog verder aangescherpt, er is duidelijk sprake van wederzijdse terreur. Het land Joegoslavië kent geen eenheid, maar wel Servische dominatie. Dit was de erfenis waar de half Kroatische en half Servische Tito mee kwam te zitten.

Conclusie

Er zijn altijd meerdere verklaringen en meerdere achtergronden mogelijk om een recent verschijnsel te verklaren. De geschiedenis van het inmiddels gevallen Joegoslavië lijkt echter een opstapeling van redenen te zijn waarom het in een later stadium nooit goed had kunnen gaan. Niet voor niets luidt het motto waaronder de geschiedschrijving van Joegoslavië valt: Wie de geschiedenis niet wil accepteren, is bereid haar te herhalen. Op dit moment zijn de scheidingen nog altijd te zien in dit gedeelte van Oost-Europa. De kans dat de wonden hier zullen helen, die kans is minimaal te noemen.