Wonderen en mysteries van de Andes: Juanita, de "ijs-maagd"

Op de top van de meer dan 6000 meter hoge Ampato-vulkaan vond men in 1995 het ingevroren lichaam van een jong Inca-meisje, Juanita, op natuurlijke wijze gemummificeerd. Het bleek een ontdekking die van onschatbare waarde zou zijn. Ondanks het feit dat reeds elders in Zuid-Amerika mummies waren gevonden, was het de eerste keer dat een zo goed bewaard lichaam werd teruggevonden.

De vondst van Juanita, bijgenaamd de "ijs-maagd"

Tijdens een bergexpeditie in 1995 vond Amerikaans bergbeklimmer en onderzoeker Johan Reinhardt samen met een Peruaanse collega in de krater van de Ampato-vulkaan in Zuid-Peru (in de buurt van de stad Arequipa) een vreemde bundel stof die achteraf het ingevroren lichaam van een jong meisje bleek te bevatten.

Het lot helpt een handje

De vondst bleek een reuzetoevalstreffer te zijn. Al meer dan 500 jaar had het lichaam van het meisje - op dat moment Juanita gedoopt, naar de vinder Johan, in het Spaans "Juan", en in vrouwelijke en verkleinde vorm "Juanita" - verborgen gezeten onder de eeuwige ijskap die de top van de Ampato-vulkaan bedekte. Sinds 1990 echter was de naburige Sabancaya-vulkaan aan het uitbarsten en al meer dan 5 jaar spuwde de berg een rook- en askolom uit die tot meer dan een kilometer de lucht in reikte. Gloeiende as van de Sabancaya kwam terecht over de hele regio en niet op de laatste plaats op de ijskap van buurvulkaan Ampato. De ijskap smolt weg en zorgde er op die manier voor dat de top van de vulkaan - die al bijna vijf eeuwen onder de ijskap zat - bloot kwam te liggen. In die ijskap zat een lichaam van een jong Inca-meisje vervat, ingewikkeld in een bundel stoffen. De bundel viel zo'n 150 meter dieper de krater in, verloor hierbij de verenhoofdtooi die het meisje vermoedelijk droeg (naar analogie met latere mummies die men vond) en kwam tegen een rotsblok tot stilstand. Hier bleef het lichaam een drietal weken liggen, blootgesteld aan zon en weersomstandigheden, tot het bij toeval ontdekt werd door Johan Reinhardt en zijn kompaan, die er net in de buurt aan het klimmen waren en de bundel in het zicht kregen. Eén zijde van het gezicht van Juanita was reeds aangetast door de blootstelling aan zon en weer en bleek reeds minder goed bewaard dan de rest van het lichaam. Was Reinhardt een paar weken of laat staan een paar maanden later gekomen, dan was van de mummie niets meer over gebleven.

Unieke mummie

Juanita was niet de eerste en ook niet de laatste mummie die gevonden werd in Zuid-Amerika, maar het was wel de eerste keer dat men een zo goed bewaard lichaam terugvond. De grote hoogte, de koude en de ijskap hadden immers gezorgd voor diepvriezeromstandigheden waarin het lichaam van het meisje in perfecte staat bewaard was gebleven. Veel mummies die reeds gevonden werden in Chili of elders in Peru hadden meestal intacte beenderen en een intacte huid, maar hier, bij Juanita, bleken ook de spieren, het bloed en zelfs de organen volledig intact bewaard te zijn gebleven. Het leek wel een meisje dat gisteren was gestorven en opgebaard.

De vondst van nog meer mummies

Terwijl de mummiebundel van Juanita beneden in de Zuid-Peruaanse stad Arequipa in de Santa Maria universiteit onderzocht werd, trok Johan Reinhardt er met een nieuwe expeditie op uit om zo snel mogelijk opnieuw op de top van de Ampato te staan. Hij vermoedde immers dat er nog meer zaken te vinden zouden zijn maar ging ervan uit dat de op dat moment nog steeds uitbarstende Sabancaya plots terug tot rust kon komen waardoor de ijskap op de Ampato (6288 meter hoog) terug zou beginnen aangroeien en de overige geheimen definitief aan het zicht zou onttrekken. Achteraf zou blijken dat de Sabancaya nog drie jaar lang rook en as zou blijven spuwen (tot 1998) maar dat kon men op dat moment niet weten. Het moest dus snel gaan.

En Johan Reinhardt krijgt gelijk. Aan de top van de Ampato vindt men nog heel wat sporen van rituelen die vermoedelijk bijna 500 jaar geleden hier plaatsvonden (half verbrande stukken brandhout, stukjes touw, half vergaan steppegras...) en uiteindelijk stoot men op nog twee tombes met in totaal nog drie lichamen van geofferde kinderen. Twee jongens en een meisje. Ook op de Misti-vulkaan, de emblematische vuurberg die boven de stad Arequipa uittorent, vindt men later verschillende tombes met geofferde jongens en meisjes.

"Capacocha", de "uitverkorenen"

Het blijkt hier om het fenomeen van "capacocha" te gaan, het ritueel van de "uitverkorenen van de goden". Immers, de Inca's aanbaden (naast de Zon en de andere hemellichamen) ook in hoge mate de bergen die hen omringden. Zij noemden hen de "apu's". Heel geregeld ontvingen deze apu's offers in de vorm van coca-bladeren, chicha (gegist maïsbier), geofferde lama's. Dit om ervoor te zorgen dat de oogst goed zou zijn, dat de regens op het goede moment kwamen, enzovoort. Soms echter bleken de goden om een of andere reden kwaad te zijn. Op zo'n momenten volgde een uitbarsting. En op zo'n momenten moest ingegrepen worden. Een gewoon offer bleek op die momenten niet voldoende. Men ging op zoek in heel het rijk naar de mooiste, slimste, beste kinderen om hen als zoenoffer aan te bieden aan de kwade godheid, de uitbarstende apu. Juanita was 1 van hen.

Op weg naar de goden

Ze werd uitverkoren om te dienen als zoenoffer voor de Sabancaya die (zo blijkt uit de kronieken van de Spanjaarden) in de 15de eeuw een zware uitbarsting kende en het hele gebied in gevaar bracht. Samen met een reeks priesters en hoge functionarissen trok het meisje in processie vanuit de navel van de wereld, zijnde de Inca-hoofdstad Cuzco, richting de vulkanen in de streek van Arequipa. De tocht op zich was reeds een boetetocht want er moesten honderden kilometers gestapt worden door woest bergachtig terrein, door weer en wind. Uiteindelijk begon ze aan de beklimming van een meer dan 6000 meter hoge berg, zonder hulpmiddelen of zuurstof zoals de huidige bergbeklimmers, en geschoeid met eenvoudige lamalederen schoentjes. Eenmaal boven aan de top was het meisje uitgeput door de lange tocht, de beklimming, de koude ginder boven en de hoogte. Een ritueel drankje (chicha-bier met een hoog alcoholgehalte) bracht haar tot slot in een soort trance. De priesters riepen de apu's op niet langer kwaad te blijven en boden het mensenkind aan. Met een harde klap op de slaap werd Juanita uiteindelijk gedood (zo bleek later uit röntgenonderzoek op de mummie). Verschillende dure stoffen (gemaakt uit vicuña-haar en alpaca-wol) werden rond het lichaam gewikkeld en zo werd ze achtergelaten op de top van de vulkaan. Het lot had haar uitgekozen om haar volk te dienen en te helpen de toorn van de goden af te wenden.

Verder onderzoek

Via hightech onderzoekstechnieken en de modernste scanners werd Juanita eerst in Peru en later in de Verenigde Staten onderzocht. Men was het er immers over eens dat men de ingevroren mummie niet wou openmaken om de vondst niet te beschadigen. DNA-onderzoek heeft uitgewezen dat Juanita een vader zou hebben gehad van Panamese afkomst en een moeder uit het Andesgebied (wat mogelijk is gezien het Inca-rijk op dat moment tot aan de grenzen van het huidige Colombia reikte en dat men de mooiste kinderen over heel het rijk ging zoeken), ze is 1 meter 48 cm groot en weegt ongeveer 45 kg. Ze zou gestorven zijn aan de leeftijd van 13-14 jaar, tussen 1450 en 1470 (wat overeen blijkt te komen met de periode waarin een grote uitbarsting van de Sabancaya-vulkaan zou hebben plaatsgevonden). Om het lichaam van het meisje momenteel blijvend goed te bewaren wordt ze tentoongesteld in een glazen kist waarin een temperatuur heerst van -20°C en een luchtvochtigheid van 99% (waardoor een ijslaag een deel van het lichaam bedekt). Er is tevens heel weinig licht aanwezig om de mummie niet te beschadigen.

Prachtig museum in Arequipa

Naast en bij de lichamen van de geofferde kinderen vond men telkens heel wat andere offerandes waaronder mooie keramieken recipiënten (sommige zijn afgesloten en bevatten nog resten chicha, maïsbier van intussen dus 500 jaar oud), prachtige textielen (die er als het ware nieuw uitzien), gouden en zilveren figuurtjes van lama's, tupu's (spelden waarmee omslagdoeken werden samengehouden), instrumenten om mescaline (een plantaardige drug) te gebruiken tijdens de rituelen, enzovoort. Neusje van de zalm zijn drie kleine figuurtjes: 1 uit zilver, 1 uit spondylus (soort zeeschelp) en 1 uit goud. Ze zijn getooid met kleine stukjes stof, halskettinkjes uit spondylus en een mini-verentooi. Twee ervan worden dan ook "de moeder van Juanita" genoemd, en "mini-Juanita" (het lijkt effectief een mini-uitgave van het geofferde meisje). Al deze zaken zijn te bezichtigen in het museum dat de Santa Maria universiteit in Arequipa rond het meisje en de vondsten opzette. Een intrigerend en beklijvend bezoek.