Cilie de Nevelhekse uit Hollandscheveld - Albert Steenbergen

Het verhaal over de Nevelhekse Cilie en haar minnaar, de arts Allard, behoort tot de canon van de Drentse literatuur. Toen het in de 19e eeuw werd gepubliceerd, werd het gepresenteerd als een waargebeurd verhaal. Het zou uit een oeroud dagboek komen, dat de ‘Clapper der Caproens’ werd genoemd. Pas later kwam vast te staan dat het verhaal over de Nevelhekse fictie was, die bedacht was door de Hoogeveense schrijver Albert Steenbergen (1814-1900).

Nevelhekse: samenvatting

Het verhaal van de Nevelhekse speelt zich af rond het jaar 1700 in de omgeving van Hollandscheveld. Het gaat over een meisje genaamd Cilie, dat de pleegdochter is van een schutmeester (sluiswachter). Ze wordt beschreven als een wonderschoon wezen. Qua afkomst lijkt ze duidelijk af te wijken van de overige inwoners van Hollandscheveld; er gaat het verhaal dat ze geboren zou zijn in Suriname en dat haar vader een Arabische slaaf zou zijn.

Hekserij

In Hollandscheveld bestaan allerlei negatieve geruchten over haar. Cilie zou aan hekserij doen en krijgt de bijnaam 'Nevelhekse'. Wanneer een meisje genaamd Marrije, nochtans één van de weinige vriendinnen van Cilie, door een slang wordt gebeten en daar uiteindelijk aan overlijdt, dan geeft de woedende moeder van Marrije daar Cilie de schuld van. Die moeder probeert haar vervolgens te vermoorden.

Allard

Cilie wordt gered door een jonge arts genaamd Allard. Er bloeit een grote liefde tussen Cilie en Allard. De familie van Allard, die in het westen van het land woont, is echter tegen deze liefdesrelatie. Allard trekt daarom tijdelijk weg uit Hollandscheveld om zijn familie te overtuigen. Dit doet hij mede door onderzoek te doen naar de ware afkomst van Cilie (hij wil bewijzen dat zij wel van 'goede afkomst' is en dat er op dat gebied dus geen enkel bezwaar bij zijn familie mag zijn tegen een huwelijk).

Ontknoping

Tijdens zijn afwezigheid uit Hollandscheveld schrijft Allard brieven naar Cilie. Die worden echter onderschept door haar pleegvader. Die pleegvader is zelf heimelijk verliefd op Cilie en doet allerlei pogingen om de relatie tussen Allard en Cilie kapot te maken. Cilie wordt op den duur wanhopig en zelfs krankzinnig. Ze loopt weg van haar pleegvader. Als Allard terugkeert in Drenthe, blijkt dat Cilie al enige dagen vermist is. Ze wordt nooit teruggevonden. Is ze verdronken in de moerassen die indertijd in die streek waren? Is ze alsnog vermoord door de moeder van Marrije? Of heeft ze zelfmoord gepleegd uit wanhoop omdat ze geen brieven meer van Allard ontving? De dood van de 'Nevelhekse' zal een raadsel blijven.

Albert Steenbergen en de Clapper der Calkoens

Wat is de bron van het verhaal over de Nevelhekse? De auteur is Albert Steenbergen (1814-1900) uit Hoogeveen. Hij heeft echter altijd ontkend dat hij het verhaal zelf heeft bedacht. Steenbergen beweerde dat hij via een vriend in het bezit was gekomen van een dagboek uit de 17e en 18e eeuw, van de Hoogeveense familie Calkoen. Steenbergen noemde dit dagboek de 'Clapper der Calkoens'.

Jarenlang heeft Albert Steenbergen in diverse Drentse kranten verhalen gepubliceerd, waarvan hij beweerde dat ze uit dat authentieke, stokoude familiedagboek van de familie Calkoen kwamen. Tijdens zijn leven was hier echter al twijfel over. Kort na zijn dood werd definitief vastgesteld dat hij helemaal geen authentiek stokoud dagboek had, maar alles zelf had gefantaseerd. Albert Steenbergen hield er vaker van om het literaire spel van de 'mystificatie' te spelen. Zo publiceerde hij ook ooit een gedicht dat zogenaamd een oeroude Drentse Sint-Nicolaaslegende was: 'De beuze jaeger'. In werkelijkheid bleek dat echter een Drentse vertaling (en lichte bewerking) door Steenbergen van een Frans gedicht te zijn.

Romeo en Julia van Drenthe

Tijdens het leven van Albert Steenbergen werd het verhaal over de Nevelhekse al heel populair onder de krantenlezers. Maar ook na zijn dood, toen vast kwam te staan dat het verhaal niet echt was gebeurd, bleef het buitengewoon populair verhaal. Talloze malen is het bewerkt. Zo werden er diverse toneelstukken over de Nevelhekse opgevoerd en werd er ook een stripboek over de Nevelhekse gemaakt. De hoofdpersonen uit het verhaal, de arts Allard en de 'Nevelhekse' Cilie, worden dikwijls de 'Romeo en Julia van Drenthe' genoemd. In Hollandscheveld is er ook een standbeeld opgericht voor de Nevelhekse. Dit beeld werd overigens in 2015 door de gemeente weggehaald ter voorkoming van vandalisme en diefstal. Waarschijnlijk wordt het later op een andere plek geplaatst.

Inspiratie? Autobiografisch? Politiek?

Waar haalde Albert Steenbergen de inspiratie vandaan voor zijn verhaal over de Nevelhekse? Hij was een grote liefhebber van de Engelse schrijver Walter Scott. Waarschijnlijk was diens roman The Bride of Lammermoor (uit 1819) voor hem een grote inspiratiebron. Daarnaast werd hij mogelijk ook geïnspireerd door twee toneelstukken van William Shakespeare: Hamlet en Romeo & Julia. Verder zullen de vele verhalen (sagen) die op het Drentse platteland leefden over hekserij hem hebben geïnspireerd.

Ook is het verhaal mogelijk op diverse manieren autobiografisch te interpreteren. Er wordt door sommige onderzoekers vermoed dat de Nevelhekse een soort sleutelroman is, die terug te voeren is op een liefdesgeschiedenis die Steenbergen zelf heeft meegemaakt.

Daarnaast is het verhaal ook te beschouwen als een politiek statement van Albert Steenbergen. Hij was zelf tamelijk progressief, vrijzinnig en humanistisch, terwijl de meeste mensen in Hoogeveen en Hollandscheveld toen zeer conservatief waren en vol wantrouwen keken naar iedereen die 'anders' was. Steenbergen heeft in het verhaal over de Nevelhekse dus duidelijk bedoeld als een aanklacht tegen de bekrompen mentaliteit van de Drentse plattelandsbevolking en de discriminatie die daaruit voortkwam.