'De beuze jaeger', een Drentse legende over Sint Nicolaas?

‘De beuze jaeger’ is een bekend Drents gedicht over Sint Nicolaas. Hierin wordt een verhaal verteld over drie kinderen die door een kannibaal vermoord zijn en vervolgens door sinterklaas weer tot leven worden gewekt. Dit gedicht is geschreven in het dialect van Dwingeloo en werd in 1882 voor het eerst gepubliceerd in een bloemlezing. Het werd aangeleverd door de schrijver Albert Steenbergen (1814-1900). Hij beweerde dat het een oud Drents volksverhaal was, dat al heel lang in deze dichtvorm werd doorverteld in de omgeving van Dwingeloo en Hoogeveen. Pas veel later is gebleken dat het helemaal geen authentiek volksverhaal was, maar een door Steenbergen vervaardigde vertaling en bewerking van het gedicht La Complainte de Saint Nicolas van de Franse dichter Gérard de Nerval (1808-1855).

Samenvatting van het verhaal over Sint Nicolaas en de 'Beuze Jaeger'

De burcht Rheebruggen in Drenthe was door vijanden aangevallen en in de brand gestoken. De burchtheer en zijn vrouw overleefden die aanval niet. Hun drie kinderen zwierven vervolgens wanhopig door het land. Op een gegeven moment klopten ze aan bij het huis van een jager. Ze vertelden hem over de ellende die ze mee hadden gemaakt. De jager liet de drie weeskinderen binnen en beloofde dat ze bij hem mochten eten en overnachten. Deze jager bleek echter een 'Oeger' (kannibaal) te zijn. Toen de kinderen binnen waren, vermoordde hij hen. Vervolgens hakte hij hun in stukken en pekelde hun vlees. Dit pekelvlees bewaarde hij in een vat.

Sint Nicolaas

Zeven jaren gingen voorbij. De jager had het kindervlees niet opgegeten, maar het al die tijd in het pekelvat bewaard. Toen klopte op een dag Sint Nicolaas aan, die bezig was aan een rondreis door Europa. Hij vroeg aan de jager of hij bij hem iets te eten kon krijgen. De jager bood hem het gerecht 'zeunemelk' aan, dat bestaat uit karnemelk die gekookt is met brood, grutten en anijs. De bisschop sloeg dat af en zei dat hij meer interesse had in iets 'uut het zolt' (uit het zout, oftewel uit het pekelvat). Hij wees het vat aan waarin het kindervlees zat en zei: 'Maak voor mij wat klaar van dat vlees dat je zeven jaar geleden hebt gepekeld.'

Zeven jaar in de hemel

De jager begon te beven en werd asgrauw. Sinterklaas stelde hem echter gerust: als de jager berouw toonde, dan zou God hem vergeven. Vervolgens legde de sint een hand op het pekelvat. Uit dat vat stapten drie kinderen. Ze geeuwden en zeiden dat ze het gevoel hadden alsof ze heel lang hadden geslapen. Eén van de drie zei: 'Ik droomde dat ik zeven jaar in de hemel was.'

Afloop

De jager zou later, vol zondebesef, naar Rome zijn getrokken; hij zou als monnik gestorven zijn in het klooster Betlehem. Met de drie kinderen kwam alles goed. Zij zouden hoge maatschappelijke posities gaan bekleden. Eén van hen werd Drost (hoogste bestuursambtenaar) van Drenthe, één van hen herbouwde de ouderlijke burc
ht Rheebruggen en werd daar burchtheer, het derde kind werd uiteindelijk een kerkvorst.

Oorsprong van het verhaal?

Van de Schelde tot de Weichsel

Dit verhaal werd in 1882 voor het eerst gepubliceerd, in een grote en prestigieuze bloemlezing getiteld 'Van de Schelde tot de Weichsel; Nederduitsche dialecten in dicht en ondicht.' De redacteuren van deze driedelige bloemlezing waren de neven L. Leopold en Joh. A. Leopold. Voor dit monumentale drieluik hadden ze via correspondenten gedichten en verhalen gezocht in allerlei Vlaamse, Nederlandse en Duitse (Nedersaksische) dialecten. De bloemlezing was bedoeld als een grote inventarisatie van de volksliteratuur in dialectvorm in deze gebieden.

Het Drentse verhaal dat ging over Sint Nicolaas, de oeger (kannibaal) en de drie kinderen, was bij de samenstellers van de bloemlezing aangeleverd door Albert Steenbergen. Het verhaal was geschreven in dichtvorm en in het dialect van de omgeving van Dwingeloo en Hoogeveen. Steenbergen beweerde dat dit een gedicht was dat al lange tijd mondeling rondging in de omgeving van Dwingeloo. De titel die hij het gedicht gaf was 'De beuze jaeger. (Legende.)'

Dwingeloo en de Sint Nicolaaskerk

Steenbergen leverde ook een groot aantal andere bijdragen aan deze dialectbloemlezing, maar het gedicht 'de beuze jaeger' werd veruit het bekendst en het populairst. Men ging er in de begintijd vanuit dat dit inderdaad een oud Drents volksverhaal was. In het verleden bestond er in Drenthe inderdaad een havezate die de naam Rheebruggen (of Reebrugge) droeg en de befaamde kerk van Dwingeloo was gewijd aan de heilige Nicolaas van Myra: de Sint-Nicolaaskerk.

Groeiende populariteit en groeiende twijfels

Na die eerste publicatie (in 1882) is het verhaal over 'de beuze jaeger' nog vele malen gepubliceerd, zowel in de oorspronkelijke dichtvorm als in prozabewerkingen. Het verscheen onder meer in allerlei bloemlezingen van oude volksverhalen. Sommige historici bouwden ook hele nieuwe theorieën over de geschiedenis van Drenthe, op basis van de inhoud van dit gedicht.

In de loop van de 20e eeuw begon men er echter openlijk steeds meer aan te twijfelen of het wel echt zo'n oud volksverhaal was. Om taalkundige redenen begon men te vermoeden dat het een gedicht was dat uit het Frans was vertaald. Men dacht toen nog enige tijd dat het mogelijk een gedicht was dat oorspronkelijk door Franse hugenoten (protestante vluchtelingen) eeuwen geleden naar Drenthe was gebracht en daar vervolgens in de loop der tijd door de volksmond bewerkt was. Dat was echter niet het geval.

Gérard der Nerval

Uiteindelijk kwam de onderzoeker H. Doedens tot de conclusie dat het helemaal niet een verhaal was dat al lang leefde in de Drentse volksmond, maar dat het simpelweg een vertaling (en lichte bewerking) was door Steenbergen, in het Drentse dialect, van het gedicht 'La Complainte de Sint Nicolais', van de Franse schrijver Gérard de Nerval (1808-1855).

De drie studenten en Sint Nicolaas

Het gedicht van Gérard de Nerval was op zijn beurt weer een bewerking van een bekende legende over Sint Nicolaas. Hoe gaat die oude legende? Ooit zouden drie theologiestudenten, die op weg waren naar Athene, vermoord zijn door een herbergier. Hij zou hun vlees in een pekelvat bewaard hebben. Later kwam Sint Nicolaas van Myra in die herberg. Hij droomde over de drievoudige moord die de herbergier had begaan. Vervolgens zou Sint Nicolaas de drie doden weer tot leven hebben gewekt.

In zowel het gedicht van Gérard de Nerval als in het gedicht 'de beuze jager' ging het niet om drie studenten, maar om drie kinderen die door de sint weer tot leven werden gewekt. Der Nerval was overigens niet de eerste auteur die in zijn versie van dit verhaal het had over kinderen. Ook in diverse andere, oudere Franse versies van deze legende heeft men het niet over studenten maar over kinderen.

Albert Steenbergen

De Hoogeveense schrijver en schilder Albertus Alides Steenbergen (1814-1900) was al lang overleden toen onderzoekers ontdekten dat hij met dit zogenaamde oude volksgedicht de boel voor de gek had gehouden. Steenbergen was een auteur die dol op mystificaties was.

Clapper van Calkoen

Tijdens zijn leven was Albert Steenbergen in Drenthe onder meer bekend vanwege zijn publicaties uit een oud dagboek dat hij ontdekt zou hebben. Het zou het zou het 18e-eeuwse dagboek zijn van de Hoogeveense familie Calkoen. Dit oude manuscript noemde hij de 'Clapper van Calkoen'. Steenbergen beweerde dat dit de bron was, waaruit bijvoorbeeld ook het oorspronkelijke (en zogenaamd waargebeurde) verhaal kwam van Cilie de Nevelhekse. Dit verhaal publiceerde Steenbergen in afleveringen in Drentse kranten en was zeer populair bij de lezers. Tijdens zijn leven waren er al wel twijfels over de authenticiteit van het zogenaamd oermanuscript 'de Clapper van Calkoen', maar pas kort na zijn dood kwam men echt tot de conclusie dat dit oude dagboek niet bestond en het allemaal verzonnen was door Steenbergen. Later kwam men erachter dat Steenbergen ook in veel andere gevallen, waaronder dus bij 'De beuze jaeger', het literaire spel van de mystificatie had gespeeld.