Windmolens in Zuid-Holland
In het midden van de negentiende eeuw waren er in Zuid-Holland 1275 molens. In heel Nederland staan nu nog 1200 molens waarvan er alleen al in Zuid-Holland 225 staan. Dus Zuid-Holland mag zich hiermee de grootste ‘molenprovincie’ van Nederland noemen. Nu we de molens niet meer zo intensief gebruiken als we ooit deden, moeten we er toch voor zorgen dat dit stukje Nederland niet verdwijnt. In Zuid-Holland zijn 45 verenigingen die daar hun best voor doen.
De eerste molens
Rond 1180 werd de eerste molen van West-Europa gesignaleerd, deze stond in Vlaanderen. De eerste molen in Nederland ooit vermeld, dateert uit 1221 en stond in het voormalige dorp Willemskerke in Zeeuws-Vlaanderen. De eerste windmolen in Zuid-Holland dateert van het begin van de veertiende eeuw en stond in de buurt van Voorschoten. Over het algemeen waren windmolens van hout gemaakt en werden gebruikt om graan tot meel te vermalen. Pas vanaf het begin van de vijftiende eeuw werd de windmolen ook gebruikt om polders leeg te malen. Tegenwoordig kunnen poldermolens in een minuut tot ongeveer 60.000 liter water wegscheppen. Heb je een volle badkuip voor ogen? Die inhoud en dan vierhonderd keer.
Het gebruik van molens
Vanaf de zestiende eeuw leverden molens een belangrijke bijdrage aan het ‘Hollands welvaren’. Ze werden niet meer alleen gebruikt om graan tot meel en water uit de polders te malen. De molen werd ook gebruikt om te zagen, de zaagmolen was een feit. Door dit nieuwe gebruik konden er gemakkelijker houten schepen worden gebouwd. Daardoor bezat de Republiek der verenigde Nederlanden zeer snel een grote oorlogs-, vissers- en handelsvloot. Een intensieve overzeese handel met verre landen als China werd mogelijk.
Ook werden molens gebruikt om olie uit zaden, als lijnzaad en koolzaad, te persen. Specerijen als cacao en snuiftabak konden worden vermalen tot een bruikbaar product. Tufsteen werd gemalen en vormde met schepkalk en water een metselspecie. Minerale en plantaardige grondstoffen werden tot verfpoeder vermalen. Er waren ook papiermolens, de meeste stonden in Waddinxveen. Eikenschors werd vermalen voor de bewerking van huiden tot leer. Om touwen en zeildoek te maken werd hennep geknakt en geplet. Geweven wollen stof, laken genoemd, was de belangrijkste kledingstof. De vezels in de geweven wollen stof werden bewerkt door de molens. Ook waren er molens waarin verschillende nijverheden voorkwamen.
Het molenaarsgezin
Het leven op een molen was vaak een hard bestaan. Aangezien de molenaar afhankelijk was van de wind, moest hij soms ook ’s nachts de molen laten draaien om de benodigde productie te halen. Geen wind, geen werk, geen inkomen. Voor het bedienen van een molen is vakkennis onontbeerlijk. De molenaar moet niet alleen verstand hebben van hoe de molen te bedienen, maar ook van het weer. Het beroep van molenaar werd vaak doorgegeven van vader op zoon. Het molenaarsgezin woonde in de molen. Op een deel van de begane grond stond het onderwiel en het scheprad. Het andere deel werd gebruikt als woonruimte. Er waren enkele raampjes die voor natuurlijk licht zorgde. Ook de bedstee stond in diezelfde ruimte, de kinderen sliepen op de molenzolders.
Het einde
In het midden van de negentiende eeuw kwam er aan veel molens een einde. De stoommachines namen het werk van de molens over en veel molens werden onttakeld en omgebouwd tot gemaal. De werkzaamheden die tot voor kort nog in de windmolens werden gedaan, verplaatsten zich naar fabrieken. In het midden van de twintigste eeuw was er nog maar tien procent van dat hele indrukwekkende molenbestand over. Gelukkig waren er nog mensen zo begaan met de molens dat zij vochten voor het behoud van dit erfgoed. In 1923 kwam de eerste vereniging van de grond, ‘De Hollandsche Molen’. Deze vereniging ging met de regering in gesprek om ervoor te zorgen dat er regelgeving kwam, aan het zomaar slopen van molens. Totdat er een akkoord kwam, was het mogelijk om molens zomaar te slopen zonder dat daar een vergunning voor nodig was.
Het behoud van de molen
In de provincie Zuid-Holland werd in 1927 voor het behoud van molens gepleit. Er werd in 1948 een provinciale Molencommissie in het leven geroepen en er werd een provinciaals Restauratiefonds aangesteld. De komst van de monumentenwet in 1961 werd de redding van de nog overgebleven molens in Nederland. De molens zijn een deel van onze geschiedenis en cultureel erfgoed en zij trekken toeristen aan. Ook historisch geïnteresseerden en vele liefhebbers van oude technieken worden door deze molens aangetrokken. Het onderhoud en restauratie van de molens is een zeer intensief en moeizaam proces, maar zeker de moeite waard.
Lijst van molens in Zuid-Holland
In Zuid-Holland staan nog steeds 225 molens dat zijn er teveel om op te noemen. Hieronder een lijst van vierendertig van de 225 molens in Zuid-Holland. Van Lisse tot aan de Stad van het Haringvliet zijn de molens te bezichtigen.
Naam | Plaats | Bouwjaar | Soort |
Keukenhofmolen | Lisse | 1957 | 8-kante stelling- / korenmolen |
De Valk | Leiden | 1743 | Ronde stelling- / korenmolen |
Hoogmaadsche molen | Hoogmade | 1897 | Wip- / poldermolen |
De Put | Leiden | 1987 | Gesloten standerd- / korenmolen |
Windlust | Wassenaar | 1668 | Ronde stelling- / korenmolen |
De Eendracht | Alphen aan de Rijn | 1752 | 8-kant stelling- / korenmolen |
Molen no.4 de Put | Alphen aan de Rijn | 1801 | 8-kante grondzeiler met vijzel / watermolen |
Molen no.3 Bovenmolen | Alphen aan de Rijn | 1823 | 8-kante grondzeiler met scheprad / watermolen |
De Salamander | Leidschendam | 1794 | 8-kante stelling- met 2 zaagramen / houtzaagmolen |
De Vlieger | Voorburg | 1621 | 8-kante grondzeiler met scheprad / watermolen |
De Haas | Benthuizen | 1772 | Ronde stelling- / korenmolen |
De Hoop | Zoetermeer | 1897 | Ronde stelling- / korenmolen |
Windlust | Nootdorp | 1885 | 8-kante stelling / korenmolen |
Windlust | Wateringen | 1869 | Ronde stelling- / korenmolen |
De Roos | Delft | onbekend | Ronde stelling- / korenmolen |
De Nieuwlandse Molen | Hoek v Holland | onbekend | 8-kante stelling- / watermolen |
Aeolus | Vlaardingen | 1790 | Ronde stelling- / korenmolen |
De nieuwe Palmboom | Schiedam | 1993 | Ronde stelling- / korenmolen |
De Walvisch | Schiedam | 1794 | Ronde stelling- / korenmolen |
De Distilleerketel | Rotterdam Delfshaven | 1727 | Ronde stelling- / korenmolen |
De Ster | Rotterdam | onbekend | 8-kante stelling- / snuifmolen |
Windlust | Nieuwerkerk aan den IJssel | 1776 | Ronde stelling- / korenmolen |
'T Vliegend hert | Brielle | onbekend | Open standerd- / korenmolen |
De Bernisse molen | Geervliet | 1851 | Ronde stelling- korenmolen |
Nooitgedacht | Spijkenisse | 1844 | Ronde stelling- / korenmolen |
Nederwaard molen no.2 | Kinderdijk | 1738 | Ronde grondzeiler met scheprad / Boezemmolen |
De jonge Sophia | Groot Ammers | 1773 | 8-kante grondzeiler |
De Vriendschap | Bleskensgraaf | 1890 | Ronde stelling- / korenmolen |
Kyck over den Dyck | Dordrecht | 1713 | Ronde stenen stelling- / korenmolen |
Nooit Volmaakt | Gorichem | 1718 | Ronde stelling- / korenmolen |
Simonia | Piershil | 1845 | Ronde grondzeiler / korenmolen |
Landzigt | Zuid Beijerland | 1857 | Ronde grondzeiler / korenmolen |
De Zwaan | Ouddorp | 1846 | Gele ronde stelling- / korenmolen |
De Korenaar | Stad aan het Haringvliet | 1746 | Ronde grondzeiler / korenmolen |
Lees verder