Middeleeuwen: Middelnederlandse auteur, Hendrik van Veldeke

Hendrik van Veldeke is de eerste auteur die geschreven heeft in het Middelnederlands. We weten dat hij in Veldeke is geboren. Ook veel andere middeleeuwse auteurs danken hun achternaam aan hun geboorteplaats. Welke maatschappelijke positie hij heeft gehad weten we niet met zekerheid. Van deze eerste bij naam bekende auteur is een heel oeuvre overgeleverd: een heiligenleven, een ridderroman en dertig liefdesliedjes. Wat weten we over het leven en werk van deze 'stamvader' van de Nederlandse letterkunde, die enige tijd in Maastricht heeft gewoond?

Zijn leven

Wat is er bekend over het leven van Hendrik van Veldeke? Hij is de enige auteur uit de twaalfde eeuw die we bij naam kennen. Zijn geboorteplaats is Veldeke (daarmee is zijn schrijversnaam verklaard). Die plaats was gelegen in het graafschap Loon, iets ten noordwesten van het huidige Hasselt (een plaats in België). Zijn exacte geboortedatum is onbekend (omstreeks 1150), en dat geldt ook voor zijn datum van overlijden. (na 1190). Onbekend is ook welke functie Hendrik van Veldeke heeft uitgeoefend. Hij heeft, evenals veel andere auteurs uit de middeleeuwen, hoogstwaarschijnlijk niet alleen van zijn (literaire) schrijfwerk geleefd. Het schrijven van literaire teksten was in de middeleeuwen doorgaans geen echt beroep of broodwinning. Men schreef literaire teksten omdat een invloedrijk persoon daarom gevraagd had. Soms staat de opdrachtgever vermeld in het werk, en soms biedt de auteur het werk in beleefde bewoordingen aan de opdrachtgever aan. Zo laat Hendrik van Veldeke aan het einde van zijn Sint Servaes Legende weten dat hij het werk met des te meer genoegen heeft geschreven omdat de de edele Agnes, gravin van Loon, hem daartoe opdracht had gegeven..

Auteurs oefenden in de middeleeuwen doorgaans tevens een functie uit waarin ze veel schreven en lazen. Zo was de middeleeuwse auteur Jacob van Maerlant koster, en vervulde de Antwerpse middeleeuwse auteur Jan van Boendale de functie van stadsklerk. Wellicht heeft Veldeke aan het Loonse hof de functie van koster, kapelaan of biechtvader bekleed. Uit zijn literaire werk blijkt in ieder geval dat hij het Latijn en het Frans goed beheerste, en dat hij kennis had van de cultuur aan het hof. We weten ook dat hij aan beide zijden van de Maas heeft gewerkt, in het Nederlandse en in het Duitse taalgebied, en dat van zijn werk zowel handschriften in het Middelnederlands als in het Middelhoogduits (het middeleeuwse Duits) zijn vervaardigd. Dat is niet verwonderlijk, want het Maasland was in de middeleeuwen een cultuurgebied, en zijn publiek was afkomstig uit beide taalgebieden.

Zijn literaire werk

De Sint Servaes Legende

Het bekendste werk van Henric van Veldeke is de Sint Servaes Legende. Het heiligenleven werd gemaakt in opdracht van de gravin van Loon, de edele Agnes (middeleeuwse auteurs werkten vrijwel allemaal in opdracht van een hooggeplaatst persoon). De auteur vermeldde aan het einde van het verhaal dat het een genoegen was om in haar opdracht te hebben gewerkt. Bovendien vermeldde hij zijn uiterste best te hebben gedaan om het in het Latijn geschreven verhaal foutloos in het Diets (middeleeuwse Nederlandse volkstaal) over te zetten.

Deze oudste Middelnederlandse literaire tekst (geschreven omstreeks 1170) verhaalt over het leven van de geloofsverkondiger Sint Servaes. Beschreven wordt zijn geboorte in Armenië en zijn komst naar Tongeren, waar hij tot bisschop wordt gewijd. Hij komt terecht in Maastricht als de bisschopszetel naar die stad wordt verplaatst. Hij maakt een reis naar Rome. Aan het einde van het eerste deel beschrijft de auteur zijn overlijden. Het tweede deel van de Sint Servaes Legende is gewijd aan de vele wonderen die op voorspraak van Sint Servaes zouden zijn geschied.

Deze oudste in het Middelnederlands geschreven literaire tekst is volledig bewaard gebleven, in een handschrift uit de vijftiende eeuw. Er zijn ook resten bewaard gebleven van veel oudere Servaes- handschriften. De fragmenten die bewaard zijn gebleven van een handschrift uit 1220 zijn de oudste resten in het Middelnederlands.

De Eneide

Veldekes andere verhalende werk is de Eneide. Wie de opdrachtgever was is onbekend. Uit de epiloog van het verhaal blijkt dat diverse adellijke personen belangstelling hadden voor het verhaal.

In de Eneide wordt verhaald over de vele avonturen die Aeneas meemaakte tijdens zijn omzwervingen. Het is een verdietsing van de Oud-Franse Roman d'Eneas. De Trojaan Aeneas (zoon van de Griekse liefdesgodin Aphrodite en de Trojaan Anchisis) kreeg na de verovering van Troje door de Grieken van de goden de opdracht om naar Italië te vertrekken. Na een hevige storm op zee komt hij bij Carthago aan land, waar koningin Dido hem gastvrij ontvangt. Dido wordt verliefd op haar gast, een liefde die door Aeneas wordt beantwoord. Hij geeft echter gehoor aan het bevel van de goden om zijn reis naar Italië te vervolgen. De wanhopige Dido verbrandt het beddegoed waarop ze samen hebben gelegen. Ze stelt vast ze hem te zeer heeft liefgehad: ik ben op een verschrikkelijke manier vergiftigd, en wil zo niet langer leven. Ze voegt de daad bij het woord, door zich op het zwaard van Aeneas te storten en zich in het vuur te werpen. Liefst zeven jaar na zijn vertrek uit Troje bereikt Aeneas Italië.
Dit verhaal is bewaard gebleven in een handschrift uit 1220. Het werd vervaardigd in het Duitse taalgebied, in een Duits dialect.

Diefstal van het handschrift van de Eneide

In 1174 is Hendrik van Veldeke aanwezig bij het huwelijk, In Kleef, van de gravin Margaretha van Kleef en landgraaf Lodewijk III van Thüringen. Veldeke zou tijdens het feestmaal voordragen uit het voor vier vijfde voltooide handschrift van de Eneide. Het handschrift wordt door Veldeke uigeleend aan de bruid (om in te lezen), die het toevertrouwd aan een van haar hofdames. Vervolgens wordt het handschrift gestolen door de jongere broer van de bruidegom. Veldeke kon het manuscript (handschrift) pas veel later voltooien. Negen jaar na de diefstal werd hij ontboden door de paltsgraaf Herman van Saksen, een broer van de dief (die inmiddels was overleden). De paltsgraaf overhandigde hem het manuscript van de Eneide, met het verzoek om het te voltooien.

Zijn minneliederen
Hendrik van Veldeke schreef niet alleen romans. Er zijn ook een dertigtal minneliederen van hem bekend. Deze minneliederen zijn alleen overgeleverd in een drietal Middelhoogduitse handschriften, die aan het einde van de dertiende of het begin van de veertiende eeuw werden vervaardigd.

Hendrik van Veldeke en Maastricht

Hendrik van Veldeke heeft waarschijnlijk ook enige tijd in Maastricht gewoond. Maastricht eert onze eerste Middelnederlandse auteur met een klein beeldje achter de Sint-Servaeskerk: Heynrich, die van Veldeke was geboren...de wijze man, die rechte rime eerst begon...

Lees verder

• Middeleeuwen: Middelnederlandse auteur, Jacob van Maerlant