Afbeeldingen van Sebastiaan - Entourage

In de reeks artikelen over afbeeldingen van de heilige Sebastiaan staan we ook even stil bij de entourage waarbinnen schilders en tekenaars de executie van Sebastiaan laten plaatsvinden. Ruw gezegd localiseren zij dat ofwel binnen, ofwel buiten de stadsmuren. Wat kunnen daarvoor de redenen zijn? En wat zijn de attributen die binnen de iconografie worden gebruikt om aan te geven dat we te maken hebben met Sebastiaan? Bij de beschrijving van de entourage beperk ik me tot de afbeeldingen waarop Sebastiaan gebonden te zien is en met pijlen wordt doorboord. Tevens beperk ik me tot de schilderijen en tekeningen, omdat bij de sculpturen van een entourage geen sprake is. Die spelen weer wel een rol als het gaat om de afgebeelde attributen.

Binnen of buiten de stadsmuren

Als we naar de honderden afbeeldingen kijken, vindt de gebeurtenis grosso modo plaats ofwel binnen de stadsmuren ofwel daarbuiten. Voor beide is, gelet op historische correctheid, wel iets te zeggen. In Europa en het Middellandse-Zeegebied vonden executies vaak plaats buiten de stadsmuren, om praktische en hygiënische redenen. Het slachtoffer kon dan gewoon blijven hangen of liggen, roofvogels ten prooi, zonder dat er besmettingsgevaar was voor de stadsbevolking. Zo kennen we in Nederland nog de Volewijk (< "Vogelwijk"; Amsterdam), Galgewaard (Utrecht), Galgeveld (Nijmegen, Zeist) en in Wallonië La corne-du-Bois-des-Pendus (bij Martelange). Ook in het ons bekende Reinaertverhaal wordt de galg voor Reinaert opgericht een eind buiten het hof van koning Nobel. Christus werd gekruisigd op de berg Golgotha (= "schedelplaats"; ook wel: Calvarieberg, van Latijn calva = schedel) die buiten de muren van Jeruzalem lag.

Uit dien hoofde is het dus begrijpelijk dat de meeste Sebastiaanafbeeldingen zijn gesitueerd in het open veld, met hooguit huizen of andere gebouwen op de achtergrond. Een oude bron situeert de gebeurtenis op "het veld van Mars", aan de Tiber, net buiten Rome. Daarmee correspondeert het hier weergegeven schilderij van Sodoma (1525), waarop een stadspoort (de Flumentaanse poort?) en een rivier (de Tiber?) te zien zijn. Aan de horizon zien we een stad (Rome?) op de heuvels liggen.

Anderzijds: lijfstraffen en executies werden ook wel uitgevoerd midden in de stad; het waren publieke evenementen waar veel volk naar kwam kijken en nog los van het entertainmentgehalte speelde daarbij mee dat de tenuitvoerlegging gold als waarschuwing aan het publiek. Of we nu denken aan het schandblok op de Dam in Amsterdam of het Colosseum in Rome waar christenen voor de leeuwen werden geworpen, de entourage is min of meer identiek. Het is dus niet ondenkbaar dat Sebastiaan binnen de muren werd geëxecuteerd.

Details

Tal van schilderijen en tekeningen van Sebastiaan laten nog veel meer details zien, zoals bijvoorbeeld het subtiele detail van geschilderde pijlen die hun doel gemist hebben en in de boom zijn terecht gekomen. Zie daarvoor onder andere de afbeelding van Sodoma hierboven. Op dat schilderij zien we links boven ook al een engel komen aanvliegen met een kroon in de hand om Sebastiaan te heiligen (nog voor zijn dood!). Over afgebeelde attributen kom ik in de volgende paragraaf nog te spreken; ik wil nu alleen nog de aandacht vestigen op het feit dat zeer veel schilders, vooral van de wat oudere schilderijen, ervoor kozen niet alleen Sebastiaan als hoofdpersoon neer te zetten, maar dat zij ook als het ware de gebeurtenis wilden verlevendigen door ook de boogschutters af te beelden. Afhankelijk van de gekozen setting en de beheersing van het perspectief zien we die dan op enige afstand hun boog spannen of hun pijlen afschieten, op weer andere staan ze pal tegen Sebastiaan aan, hetgeen me minder realistisch lijkt.
Van beide geef ik hier een oud voorbeeld: enerzijds de ruimtelijke werking van Jacques Callot (1631) die, in termen van fotografie, een groothoeklens gebruikt om zoveel mogelijk omgeving te vangen en voor wie het geen probleem is dat het hoofdonderwerp Sebastiaan welhaast onherkenbaar ergens ver weg in het midden staat opgesteld. De schutters staan op ruime afstand. Daar tegenover zien we bij Hans Paur (1472) dat zoveel mogelijk informatie in een zo smal mogelijk kader is gegroepeerd: de opdrachtgever (?), de schutters, het slachtoffer. Door het in onze ogen slechte perspectief ontbreekt elke suggestie van ruimtelijke werking.

Attributen

In de iconografie is het gebruikelijk dat een afbeeldingen een aantal elementen bevat waaraan wij de afgebeelde persoon eenduidig kunnen herkennen. Deze zogeheten attributen (eigenschappen of voorwerpen) zijn in de loop der eeuwen gekoppeld aan een bepaalde persoon, zodat ook zij die niet konden lezen zeker wisten om wie het ging. Zo weten we met grote zekerheid dat we met Sebastiaan te maken hebben als we de volgende attributen waarnemen, alleen of in combinatie:

• Het uniform van een Romeins officier, maar dan in combinatie met pijlen en/of boog en/of kruisbeeld en/of gebroken palmtak. Voorbeelden: de beelden uit Pécs en Remerschen in het artikel Afbeldingen van Sebastiaan - Kleding, en die van Huel en Decker in het artikel Afbeeldingen van Sebastiaan - Episoden. Vaak zien we dan bovendien dat de helm aan zijn voeten ligt ten teken van het feit dat hij zijn officiersfunctie heeft moeten opgeven.
• Een ruggelings aan boom of paal vastgebonden (bijna) naakte mannelijke figuur. Dit is de meest voorkomende wijze waarop Sebastiaan wordt afgebeeld. Zie bijvoorbeeld het schilderij van Sodoma hierboven.
• Een of meer pijlen, al dan niet in combinatie met een boog. De pijlen hebben Sebastiaans lichaam getroffen, of hij houdt ze in de hand.
• Verwondingen op het lichaam, veroorzaakt door pijlen die op het zijn afgevuurd en daarna zijn verwijderd. Dat laatste kan duiden op een latere fase van het verhaal waarbij de heilige Irene Sebastiaan verpleegt, maar het kan ook een technische kwestie zijn: de door de kunstenaar aangebrachte pijlen zijn in de loop der tijd verwijderd of om andere reden verloren geraakt.
• Een gebroken palmtak in de hand, het iconografisch symbool dat wijst op een martelaar.
• Een kruisbeeld in de hand, het iconografisch symbool dat wijst op een geloofsverkondiger.
• Een aureool of anderszins oplichtende krans achter het hoofd, het iconografisch symbool dat wijst op een heilige.