Kerst bij de Romeinen: de Saturnalia

Voordat de christelijke kerst die wij nu kennen gevierd werd, kenden de Romeinen een feest dat rond dezelfde periode gevierd werd, de Saturnalia. Waar de slaaf de meester was en de meester de slaaf.

Viering

De viering van de Saturnalia begon elk jaar op 17 december. Het inzaaien van de nieuwe gewassen tijdens de herfst was afgerond en het was dus hoog tijd om Saturnus, de god van het zaaien, te eren en zodoende gunstig te stemmen. Er werd geofferd in de tempel van Saturnus, met ontbloot hoofd, zoals de Griekse traditie was, terwijl bij de andere goden het hoofd juist bedekt werd. Verder werden de wollen banden die aan het ivoren standbeeld van Saturnus vastgeknoopt waren, tijdens de Saturnalia losgemaakt. De rest van het jaar zaten ze vast.

Na deze rituelen, kwam het hoogtepunt van de Saturnalia: het banket. Het banket wat gevierd werd was een lectisternium, dit was een bepaald soort banket waarin een ligbank voor de godheid gereserveerd was, alsof de god er zelf bij was. Tijdens dit banket en de rest van de Saturnalia werden sociale vastigheden als de verschillende klasses grotendeels aan de kant gezet, slaven werden niet behandeld als slaven en mochten zelfs gokken, waar dit normaal voor hen verboden was. Tijdens het banket droeg iedereen een pileus, een hoed die vrijgemaakte slaven altijd droegen, zodat iedereen gelijk was. Vaak bedienden de meesters voor de grap hun slaven, maar dit was slechts schijn. Dezelfde slaven hadden het eten wel zelf klaargemaakt en van hen werd ook verwacht de volgende dag alles weer op te ruimen. Naar mate het banket vorderde en de wijn steeds rijkelijker vloeide, broeide er verder vaak een rellerige sfeer, in de hand gewerkt door het feit dat de rechtbanken gesloten werden en er niet actief opgetreden werd tegen vandalisme.

Duur

De duur van de Saturnalia varieerde nogal. Aanvankelijk duurde het festival waarschijnlijk niet meer dan drie dagen, maar door de immense populariteit was het in de tijd van Cicero uitgegroeid tot een feest dat een week duurde. Omdat de rechtbanken dicht waren tijdens de Saturnalia, kortte Augustus de festiviteiten in tot drie dagen, om zo het oponthoud van het feest te beperken. De Romeinen, die geen weekend kenden en alleen vrije dagen hadden tijdens festiviteiten als de Saturnalia, waren echter woedend over de inkorting van hun favoriete vrije dagen. Het feest bleef officieus echter gewoon nog een week duren, door de aansluitende viering van de sigillaria, een feest vernoemd naar de kleine beeldjes die rond die tijd verkocht werden. Omdat de rechtbanken tijdens de sigillaria wél open waren, stond Augustus het oogluikend toe. De keizer Caligula verlengde het festival later tot vijf dagen.

Kerst en de Saturnalia

De Saturnalia was één van de meest populaire feestdagen die de Romeinen kende, getuige de maatschappelijke oproer die het inkorten van de feesten door Augustus, die toch zeer geliefd was, door het hele rijk gaf. Toen het christendom het Romeinse Rijk in zijn greep kreeg, werd al gauw een einde gemaakt aan de meeste heidense feestdagen, maar de Saturnalia bleven bestaan. In plaats van het feest af te schaffen, kreeg het feest een christelijke lading. De christenen ‘leenden’ heidense feestdagen en maakten er een christelijke feestdag van, wat ook gebeurde met de Saturnalia en de Germaanse viering van de zonnewende, die rond dezelfde tijd gevierd werd. Deze feestdagen werden gecombineerd tot kerst, om zo de overgang van het heidendom tot het christendom te verkleinen. De overgang tussen de Saturnalia en kerst was dus ook niet heel abrupt, maar zeer geleidelijk. De Saturnalia werden steeds minder een feest van sociale transformatie en steeds meer een viering van de geboorte van Christus. Sommigen gebruiken bleven echter bestaan, zo is het geven van cadeautjes zoals we dat tegenwoordig doen een overblijfsel van de Saturnalia, waar het ook gebruikelijk was dat geschenken uitgewisseld werden.

Lees verder

• Romeinse feestdagen: de Lupercalia
• Romeinse feestdagen: de Vinalia